انسان شناسی اقتصادی پیر بوردیو

مقدمه

معمولا در دنیای علوم اجتماعی بوردیو را بیشتر به عنوان یک انسان شناس فرهنگی و حتی سیاسی می شناسند، اما کمتر به اهمیت اندیشه های اقتصادی او توجه شده است. به واقع اگر هم به جنبه های اقتصادی تفکر وی نظر شده بیشتر به انسان شناسی مصرف وی و کتاب تمایز توجه شده است. در حالی که بوردیو آثار و مباحث بسیاری را به تحلیل های اقتصادی اختصاص داده است که تا همین اواخر کمتر مورد توجه قرار گرفته بود. بویژه آخرین اثر وی با عنوان ساختارهای اجتماعی اقتصاد در سال ۲۰۰۲ تا همین اواخر ناشناخته بود و در ایران نیز سال ۱۳۹۵ توسط حسن چاووشیان به فارسی برگردانده شد.

مهمترین تلاش های بوردیو در این زمینه عبارتند از کار او در الجزایر درباره اقتصاد شرافت و ایمان نیک (دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰)؛ مطالعه اش درباره اعتبار (۱۹۶۳) و مطالعه اش در مورد اقتصاد خانه های تک خانواری (۱۹۹۹). کوشش بوردیو به منظور تدوین یک برنامه عمومی برای انسان شناسی اقتصادی در مقاله‌اش موسوم به میدان اقتصادی (۱۹۹۷) است که مبتنی بر مفاهیمی چون میدان، عادت واره و سرمایه می باشد (Swedberg, 2011:68).

نمی توان انسان شناسی اقتصادی بوردیو را به یک محور تقلیل داد. باید از انسان شناسی های اقتصادی او سخن گفت. به دلیل اینکه کار بوردیو درباره اقتصاد بسیار غنی است و هر نوع تلاشی برای محدود ساختن آن در یک برداشت مشخص کار مفیدی نخواهد شد. برخی از افرادی که آثار بوردیو را مطالعه کرده اند، به عنوان مثال تمایز را در ذیل انسان شناسی اقتصادی او طبقه بندی می کنند. توافق زیادی در این زمینه وجود دارد چرا که این مطالعه- تمایز- شامل یک تحلیل عالی از مصرف است که آن را قاطعانه به ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه فرانسه پیوند می زند.

دلیل دیگر برای توجه به انسان شناسی اقتصادی بوردیو این است که تحلیل اقتصادی وی در دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ تا حدودی متفاوت از کارهای اخیر اوست که در آنها سه مفهوم کلیدی عادت واره، میدان و انواع سرمایه محوریت دارند. این واقعیت نیز وجود دارد که بوردیو، هرگز از اصطلاح جامعه شناسی اقتصادی برای آثار خود استفاده نکرد. او ترجیح می داد کارهای اولیه اش درباره الجزایر را انسان شناسی اجتماعی بنامد. وی پروژه فکری اش از دهه ۱۹۹۰ درباره نحوه مطالعه اقتصاد را چنین نامید «اصول انسان شناسی اقتصادی» (بوردیو، ۲۰۰۴). (Swedberg, 2011:68).
همانطور که اشاره به انسان شناسی اقتصادی عیان می سازد، ما بار دیگر به این واقعیت محوری درباره بوردیو بازگشته ایم، که او از همان آغاز فعالیت خود درکی موسع از آن چیزی داشت که پدیده های اقتصادی را می سازد. چنین رویکردی نه تنها مولفه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را، آن گونه که جامعه شناسی اقتصادی متعارف در نظر دارد، بلکه همچنین عوامل فرهنگی را نیز مورد توجه قرار می دهد. بوردیو اغلب به بعد فرهنگی اقتصاد ارجاع می دهد. (همان).
بوردوی کارهای بسیاری درباره اقتصاد دارد، یا دست کم می توان تحلیل های مناسبی در این باره در آنها یافت مانند تمایز و نجیب زادگی دولتی، که حاوی تحلیل های مهمی از موضوعات اقتصادی هستند. اما در اینجا بر چند کار اصلی وی تمرکز می شود که سهم اصلی او در تحلیل اقتصاد است. بازار به مثابه میدان، بخش اقتصادی مطالعات او درباره الجزایر، تحقیق درباره ی اعتبار، و تحقیق درباره تک خانوارها.
بازار به مثابه میدان:
نظریه پیر بوردیو که در کار خودش تحت عنوان اصول انسان شناسی اقتصادی آورده است، در پی فهم این است که چگونه بازار کار می کند. بوردیو استدلال خود را با این ایده شروع می کند که زندگی اقتصادی به صورتی وسیع نتیجه مواجهه میان کنشگران با عادات و خلق و خوی های خاص در میدان اقتصادی است و این ایده که بازار عمیقا به وسیله میدانی تحت تاثیر قرار می گیرد که بخشی پیوسته است (سوئدبرگ و گرانوتر، ۱۳۹۵: ۲۴۷-۲۴۸). بوردیو در سال ۱۹۹۷ مقاله ای را منتشر کرد که در آن روش اندیشیدن در باب موضوع اقتصادی را ارائه می نمود. عنوان مقاله ی بوردیو «میدان اقتصادی« بود و آن را در مجله بوردیو چاپ کرد. سه مفهوم کلیدی بوردیو (میدان، منش و سرمایه) در بسیاری از نوشته های او در پیوند و در پیوستگی با مفهوم میدان بحث شده است (جمشیدیها و دیگران، ۱۳۹۴: ۱۴).
میدان اقتصادی دربرگیرنده ی بنگاه هاست. آنها کنشگران کلیدی هستند. همچنین نقش دولت در ساختار میدان اقتصادی جدی است و ساخت میدان متکی بر آن است؛ بویژه از آن زمانی که اقتصاددنان تمایل بخ ندادیده گرفتن نقش دولت داشته اند. ساختار میدان اقتصادی به واسطه ساختار و میزان سرمایه تعیین می شود. انواع متفاوتی از سرمایه وجود دارد که بخشی از میدان اقتصادی هستند. چهار نوع سرمایه عبارتند از سرمایه اجتماعی، سرمایه فرهنگی، سرمایه نمادین و سرمایه مالی. انواع دیگر سرمایه نیز وجود داارد که مخصوص میدان اقتصادی است؛ نظری سرمایه تجاری و تکنولوژیکی.
مهمترین ویژگی میدان اقتصادی این است که تعیین کننده کنش درون خود است، و این موضوعی است که رویکرد فردگرایانه به صورت مطلق فراموش می کند. یکی از نمونه های آن قیمت گذاری است. قیمت از طریق رقابت و مبادله بین کنشگران فوری به عنوان خریدار و فروشنده تعیین نمی شود، بلکه از طریق میدان تعیین می شود. بنگاه هایی که یک میدان را تشکیل می دهند با همدیگر در کشمکش هستند. برخی بنگاه ها مسلط هستند و آنها هستند که تصمیم می گیرند که کارها چگونه باید انجام گیرند (همان: ۱۵).
بوردیو بیان می کند که روش او با تحلیل اقتصاد کلاسیک متفاوت است. برخلاف تئوری باز بر نقش قدرت و ساختارهای اقتصادی تاکید دارد. بر خلاف رویکرد کنش متقابل نه فقط بر کنش بلکه بر اهمیت قدرت ساختاری میدان نیز تاکید می کند (همان). در نهایت در تحلیل میدان اقتصادی منش و انواع سرمایه نیز دخالت دارند.
انسان شناسی اقتصادی بوردیو در الجزایر:
در مطالعات اولیه اش از دهه ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰، بوردیو هنوز از مفاهیم عادت واره، میدان و انواع سرمایه استفاده نمی کرد. بسیاری از بحث ها و بینش های موجود در این زمینه بعدها در «الجزایر ۱۹۶۰» ارائه شدند. اگرچه تاکید در این اثر عمدتا روی اقتصاد شرافت و ایمان نیک است که بخشی از فرهنگ پیشاسرمایه داری الجزایر بود، تمرکز بوردیو در رنج رنجدیدگان عمدتا روی برخورد بین شیوه سنتی تفکر درباره اقتصاد و نوع سرمایه داری جدیدی بود که فرانسویان به الجزایری ها معرفی کرده بودند (Swedberg, 2011:69).
آن چه خواندن رنج رنجدیدگان را لذت بخش می کند، علاوه بر قدرت مجاب کنندگی آن، ارائه مشروح و بحث های سرشار از شواهد تجربی آن است. بوردیو علاوه بر آمارها گرایش به گردآوری داده های قوم نگارانه دارد (به خصوص در قالب مصاحبه) و ترکیب هر دو نوع داده در کارهای او بسیار موفقیت آمیز است. به لحاظ نظری، رنج رنجدیدگان به شدت مدیون تحلیل وبر از سرمایه داری مدرن است. با کمی مبالغه می توان گفت که تحلیل بوردیو بسط بحث وبر در اخلاق پروتستانی به یک کشور مستعمره است (همان).
رنج رنجدیدگان حول این ایده می چرخد که الجزایر در حال تجربه یک دگرگونی در جهت سرمایه داری است که توسط استعمار و نتایج آن بر کشور حاکم شده که فاصله شدیدی بین نگرش های فرهنگی و ساختاهای اقتصادی مردم به وجود آمده است. در حالی که می توان گفت مردم به طور عینی تحت شرایط سرمایه داری کار می کنند (برای مثال کارکردن برای پول)، اما به لحاظ ذهنی هنوز نگرش های فرهنگی لازم برای پاسخگویی به این شرایط را ندارند (همان).
موضوع اصلی در رنج رنجدیدگان این است که الجزایری ها باید در جهت عقلانیت اقتصادی حرکت کنند تا بتوانند شکاف بین نگرش های فرهنگی- اقتصادی قدیمی و رفتار اقتصادی جدید خود را کاهش دهند. منظور بوردیو از عقلانیت اقتصادی صوری با پیروی از وبر، توانایی انجام روش‌مند و دقیق محاسبات است. اما بوردیو همچنین تحلیل وبر از محاسبه صوری را بسط می دهد. بوردیو بیان می کند که کارگران الجزایری برای توانا شدن در انجام محاسبات عقلانی، نخست باید در موقعیتی قرار بگیرند که با مفاهیم عقلانی به زندگی خود بنگرند. (http://bordar-ensani.ir).
مطالعه اعتبار
در اوایل دهه ۱۹۶۰، بوردیو نه تنها روی الجزایر کار می کرد، همچنین تحقیقی درباره اعتبار را که هرگز چاپ نشده است، مدیریت می نمود موسوم به «بانک و مشتری هایش: عناصری برای جامعه شناسی اعتبار». این کار دقیق تر بگوییم توسط لوک بولتانسکی و ژان کلود چمبوردون تحت نظارت بوردیو انجام شد. کل کار به یک دست‌نوشته تقریبا ۲۰۰ صفحه ای ختم شد که چند سال پیش ریچارد سوئدبرگ موفق شد در مرکز بوردیو در پاریس یک نسخه کپی از آن (منهای ضمیمه های آماری اش) را به دست آورد. از آن جایی که این مطالعه یکی از بهترین تحلیل ها در جامعه شناسی اقتصادی است، شایسته است که در این نوشته روی آن تاکید کنیم (و البته شایسته است که این دست‌نوشته چاپ شود). باید خاطرنشان کرد که خود بوردیو نیز این مطالعه را یکی از سه کار عمده اش در تحلیل موضوعات اقتصادی می داند (http://bordar-ensani.ir).
مشابه تحقیق الجزایر، مطالعه حیات اقتصادی فرانسه (مطالعۀ اعتبار) به طور ماهرانه‌ای رویکرد انسان‌شناختی- فرهنگی را با رویکرد اقتصادی- اجتماعی سنتی‌تری می‌آمیزد. شواهد تجربیِ مطالعۀ اعتبار، به دلیلی هم کیفی است و هم کمی. بوردیو و همکارانش با دقت ثبت می‌کنند که مشتریان بانک چطور با نگرانی به این واقعیت که مجبورند برای گرفتن وام اقدام کنند، واکنش نشان می‌دهند. نگرانی آنها بدین سبب بود که گرفتن اعتبار برای آنها خیلی مهم است، حال آنکه آنها تقریبا هیچ چیز درباره وام و اعتبار نمی‌دانند؛ برای مثال اکثر آنها فکر می‌کنند که نرخ سود منصفانه باید چیزی حدود ۵ درصد باشد. نگرانی مشتری‌ها با تماس با بانک برطرف نمی شود، زیرا بانک اعتبار را پدیده‌ای مطلقا اقتصادی و فنی می‌بیند. مشتریان واقعا نمی‌دانند اعتبار و سایر مفاهیم اقتصادی چه معنایی دارد، زیرا آن‌ها هرگز درباره این نوع دانش اقتصادی روزمره آموزشی ندیده‌اند. مدارس و دانشگاه‌ها نیز چنین آموزشی نمی‌دهند. عده کمی که اطلاعات اندکی دارند، از آن‌رو است که به دلایل خاصی به این مسائل علاقه‌مند بوده‌اند (همان).
مطالعه مساکن تک خانواری
وقتی ساختارهای اجتماعی در سال ۲۰۰۰ چاپ شد، پیر بوردیو بیان کرد که هدفش از نوشتن این اثر تحلیل «چیزی است که معمولا امری اقتصادی تلقی می شود: «خرید خانه». ساختارهای اجتماعی نه تنها نشان می دهد که چگونه می توان به کمک مفاهیم کلیدی سه گانه بوردیو یک تحلیل تجربی از موضوعات اقتصادی انجام داد، بلکه همچنین این کتاب مبتنی بر نظریه بازار پیر بوردیو است. دو مورد تحلیل بوردیو از بازار را از دیدگاه معمول متمایز می کند. نخست این که عرضه و تقاضا هرگز معلوم و مسلم نیستند، بلکه باید به طور اجتماعی ساخته شوند؛ و دوم این که کنش متقابل در بازار تحت تاثیر میدان اتفاق می افتد. (Swedberg, 2011:76).
در ساختارهای اجتماعی، تقاضا ناشی از افرادی است که می خواهند برای خانواده خود یک خانه بخرند. بوردیو عادت واره انواع مختلف خریداران را با دقت ترسیم می کند. یک خانه چیزی بیش تر از یک تعهد مالی است. مردم نه فقط پول شان بلکه همچنین زمان، کار و احساسات شان را در خانه های شان سرمایه گذاری می کنند. خانه جایی است که خانواده در آن زندگی خواهد کرد؛ بنابراین سرشار از معنای اجتماعی، فرهنگی و نمادین اساسی است. خانه می تواند به عنوان امری مقدس توصیف شود. این جا همان جایی است که تبلیغات وارد عرصه می شود و ساختارهای اجتماعی شامل تحلیل جالبی از این پدیده است. شرکت‌های کوچک معمولا محلی اند و نیازی به تبلیغات ندارند. شرکت صنعتی در نقطه مقابل، نیاز به تبلیغ کردن دارد؛ و معمولا تبلیغات خود را با نمادهای فرهنگی پر می کند که مستقیما به رویاهای خریداران مرتبط باشند. به طور خلاصه تبلیغات نقش مهمی در برساخت اجتماعی و فرهنگی عرضه ایفا می کند (Swedberg, 2011:77-8).
منابع:
– جمشیدیها، غلامرضا، کلانتری، عبدالحسین و نصرتی، روح الله (۱۳۹۴)، بازار به مثابه میدان: تحلیل بوردیویی بازار با تاکید بر بازار سنتی. مجله مطالعات جامعه شناختی، دوره ۲۲، شماره۱، بهار و تابستان ۱۳۹۴، صص ۹-۳۴.
– سوئدبرگ ریچارد و مارک گرانووتر (۱۳۹۵)، جامعه شناسی اقتصادی (ساخت اجتماعی و کنش اقتصادی)ف ترجمه علی اصغر سعیدی، نشر تیسا، چاپ اول، تهران.
– Swedberg, R (2011¬). The economic sociologies of Pierre Bourdiu. Cultural Sociology, 5, (1), 67-82.
– http://bordar-ensani.ir