لزوم تبیین جدیدی از مفهوم گفتوگو
بدین ترتیب علوم اجتماعی به‌طور عام و انسان‌شناسی به‌طور خاص به سوی تبیین مفهوم «تفاوت» (difference)، «دیگر بودگی» (alterity) از یک طرف و «پیچیدگی» (complexity) و «تقریب» (approximity) از طرف دیگر روی آوردند که شاید بتوان آن‌ها را در نوعی تقارن نسبت به «ابطال‌پذیری» (falsifiabilitiy) پوپری (۱۹۷۳, ۱۹۸۵) و «پارادایم‌گرایی» (paradigmatism) کوهنی (کوهن ۱۳۶۹؛ Kuhn 1983) در فلسفۀ علمی قرار داد.
نوشته‌های مرتبط
تبیین این مفاهیم به نوبۀ خود می‌توانست راهگشای حرکت به سوی «گفتوگو» در معنایی جدید باشد؛ و در اینجا اگر از یک معنای جدید در گفتوگو سخن گفته می‌شود بدان دلیل است که گفتوگو، در معنای «قابله‌وار» (maieutic) و سقراطی آن (Belaval 1969) همواره کمابیش در اندیشۀ غربی حضورداشته است. البته شکی نیست که این اندیشه در اغلب موارد به جای توسل به چنین گفت‌وگویی، به سهولت و فراوانی بسیار از ابزارهای زور و خشونت برای گسترش منطق خود در نزد «دیگری» استفاده نموده است، اما لااقل از دوران روشنگری این ادعای «نظری» را داشته است که مبنای گفت‌وگویی به دور از خشونت نیز می‌توان به حضور همه جانبۀ «عقلانیت» دست یافت. بنابراین می‌توان پنداشت که هدف از رویکرد جدید نسبت به گفتوگو، لااقل از دریچۀ دید انسان‌شناسی پیش از آن‌که «رسیدن» به «نقطه‌ای مشترک» باشد، خود «فرایند حرکت» در زمینه‌ای مبتنی بر مشروعیت داشتن تفاوت‌ها و دیگربودگی‌ها، حتی در متناقض‌ترین (و در نتیجه به ظاهر در «غیرعقلانی‌ترین» اشکال آن‌هاست. نبود «اصل» و «نقطۀ آرمانی» که خود را در حضور دائم موقعیت‌های پیچیده و تقریبی در مفهوم ادگار مورن نسبت به این موضوع بروز می‌دهد (۱۹۸۱)، انگیزۀ اساسی در این حرکت است که در آن، پیش از این‌که هدفی مورد نظر باشد، به تداوم خود حرکت اهمیت داده می‌شود. با این وجود نباید تصور کرد که چنین گفت‌وگویی «بی‌هدف» یعنی کورکورانه است. نبود هدف از پیش تعیین شده، به معنی نبود اهداف متعدد در چند سوی گفتوگو نیست. به عبارت دیگر انسان‌شناسی وجود اهداف و حتی اهداف استراتژیک را در هر یک از سویه‌های گفتوگو به رسمیت می‌شناسد.
انسان‌شناسی در این مفهوم شاید بتواند یکی از کاربردی‌ترین شاخه‌های علوم اجتماعی برای مدیریت فرایند گسترده و به ظاهر کنترل‌ناپذیر جهانی شدن به شمار بیاید. اگر جهانی شدن را در مفهوم منفی و مخرب آن گسترش و سلطه یافتن یک «خود» بر تمامی «دیگری» ها به حساب بیاوریم، حال چه این را از دیدگاهی خوشبینانه انجام دهیم و آن را در چهارچوب پروژۀ روشنگری و آفرینش «هویت انسان‌گرایانه» (humanist identity) و تمدن آرمانشهرگرایانه (utopian civilization) جهانی تعریف کنیم و چه برعکس دیدگاهی بدبینانه برگزیده و آن را در چهارچوب یک پروژۀ استعماری از نسل‌کشی (genocide)، قوم‌کشید (ethnocide) و زبان‌کشی (glottocide) جای دهیم (Albrow 1996; Asad 1973; Roberts & Hite 2000; Taussig 1991) در هر صورت باید در انتظار نتیجۀ یکسانی از این فرایند بود. این نتیجه همانا یک‌شکل شدن فرهنگ‌هاست که جز از خلال یک فرایند گسترده از تقلیل آن‌ها و جز در نتیجۀ مرگ گستردۀ آن‌ها قابل تصور نخواهد بود. با این وجود شاید ارائۀ بدیل و راه‌حلی برای تغییر این مسیر منفی در جهانی شدن نیز ممکن باشد. این تغییر مسیر با توجه به این نکته اساسی که ساختارهای فن‌آورانۀ جهان کنونی در کوتاه و میان‌مدت (و شاید حتی در درازمدت) غیرقابل تغییر هستند، خود به یک ضرورت بدل می‌شود؛ و این همان چیزی است که ما از آن با عنوان مدیریت پیچیدگی رابطۀ «خود» و «دیگری» با ابزارهای انسان‌شناختی و از خلال فرایند گفت‌وگوی چند مرکزگرا (polycentric) نام می‌بریم. در این چشم‌انداز هدف از گفتوگو را که نباید نخست در مقام رسیدن به «تنش‌زدایی» تصور کرد که الزامی سیاسی است در مفهومی که در تقابل با نظریۀ «برخورد تمدن‌ها» ی هانتینگتون قرار می‌گیرد، بلکه باید هدفی فراسوی حوزۀ سیاسی برای آن قائل شد که کاربردی کردن رابطۀ تعلق‌های متعدد فرهنگی با الزامات مدرنیتۀ فن-آورانه است.
پرسش آن است که چگونه می‌توان تعدد فرهنگ‌ها، خرده‌فرهنگ‌ها و هویت‌های متکثر و حتی غیرشفاف و مه‌آلود (fuzzy) ناشی از آن‌ها و تداخل پیوسته و روزافزای این تعلق‌ها را با عقلانیت کورکورانۀ تمدن فنآورانه‌ای سازش داد که انسان کنونی برای خود انتخاب کرده و یا به هر حال به وی تحمیل شده است. شکی نیست که گرایش‌های سیاسی از نوع نو-روسویی که می‌توان آن‌ها را به خصوص در جنبش‌های «سبز» و در نوعی نوسازی در نظریۀ «جهان سوم گرا» (tiers-mondist) مشاهده کرد، به رغم مفید بودنشان در حوزۀ برنامه‌ریزی‌های کلان سیاسی و توسعه‌ای، نمی‌توانند در حوزه‌های کلان و به ویژه خرد فرهنگی مؤثر باشند و از تخریب گستردۀ فرهنگ‌ها و بحران‌های هویتی و هزینه‌ها و آسیب‌های اجتماعی سرسام‌آور ناشی از آن‌ها جلوگیری کنند. چنین کاری، اگر ممکن باشد، تنها از عهدۀ کالبدی متعهد از علوم اجتماعی کاربردی شده و به خصوص از انسان‌شناسی ساخته است. با این وجود برای دست یافتن به شرایطی مناسب حتی برای آغاز چنین حرکتی نیاز به پذیرش و اصل و ضرورت خروج مفهوم «گفتوگو» از حوزۀ سیاسی است که این امر به دلیل حضور، قدرت و دانش مطلق و همه جانبۀ (omnipresence/ omnipotence/ omniscience) این حوزه امری در حد ناممکن است و نمی‌توان انتظار داشت که تا پیش از به وجود آمدن تغییری ریشه‌ای در نظام اقتصادی-سیاسی جهان کنونی بتوان به آن دست یافت.
نتیجه‌گیری
از آن چه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که پروژۀ گفتوگو برای تغییر فرایند عمومی جهانی شدن را می‌توان تنها در چهارچوب پروژۀ گستردهتری برای تغییر نظام جهانی قابل طرح دانست. در این حال باید به این نکتۀ اساسی توجه داشت که این نظام نه فقط از الزاماتی فن‌آورانه و منطقی ویژه و به قول هایدگر «بدون اندیشه» تبعیت می‌کند بلکه بخش بزرگی از آن (اگر نگوییم بخش اصلی و اساسی) در کنترل و اختیار حوزۀ اقتصادی سرمایه‌داری است. این حوزه خود در سه شبکۀ منفک اما به هم پیوسته عمل می‌کند: نخست شبکۀ اقتصادی دولت‌های ملی (nation-states)، دوم شبکۀ اقتصاد نیمه‌قانونی و فراملی شرکت‌های چند ملیتی و سوم شبکۀ اقتصادی غیرقانونی و زیرزمینی جنایات سازمان‌یافته (Cassen 1999, 2000, Cepii 1999; Toussaint 1999; Wallerstein 1976). برنامه‌ریزی برای گفت‌وگوهای انسان‌شناختی، تنها در صورتی می‌تواند معنایی دربرداشته باشد که بتواند خود را با محیط به شدت کاربردی شدۀ ناشی از این نظام جهانی سلطه‌طلب (hegemonic) حتی به صورت تاکتیکی و استراتژیکی انطباق دهد. نباید پنداشت که چنین کاری ناممکن است اما باید توجه داشت که برای رسیدن به حد قابل قبولی از عمل اجتماعی در این زمینه، پژوهشگران و بازیگران علوم اجتماعی به‌طور عام و انسان‌شناسی به‌طور خاص باید رویکردها و روش‌شناسی مبتکرانه‌ای را پیش نهند و این امر آن‌ها را در موضعی بسیار مشکل‌تر از همفکران آن‌ها در قرن نوزده و حتی در قرن بیستم قرار می‌دهد. در واقع باید اذعان کرد که هرچند اندیشۀ انتقادی-اجتماعی را می‌توان سرچشمۀ مفید و پرباری برای حرکت تازه به شمار آورد، اما بدون شک این سرچشمه نمی‌تواند جز به دست دادن کلی‌ترین انگیزه‌ها و راهبردها کمک چندانی به تبیین نظریه و روش در آینده به ما بکند. در برابر امواج پی‌درپی جهانی‌شدن و واکنش‌های متفاوت نسبت به آن‌ها (از ارتجاعی‌ترین و متعصبانه‌ترین واکنش‌ها تا عقلانی‌ترین و منعطف‌ترین آن‌ها) چشم‌اندازی گسترده و بسیار سخت در پیش روی علوم اجتماعی قرار داده‌اند، که به نوعی آیندۀ این علوم و به ویژه انسان‌شناسی را تعیین خواهند کرد. تداوم انسان‌شناسی در میان‌مدت و درازمدت بستگی تام به توانایی آن در ارائۀ راه‌حل‌هایی کاربردی و قابل قبول برای گره‌گشایی از تنش‌های بی‌پایان از جهانی شدن در حوزۀ اجتماعی دارد و لازمۀ این امر، ورود هرچه سریعتر به حوزۀ «گفتوگو» در معنای خاصی است که در این مقاله تلاش به ارائۀ آن گردید.
منابع:
- چیستی گفت و گوی تمدن‌ها، همایش، ۱۳۷۷، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- فکوهی. ناصر، ۱۳۸۰ الف، تعارض سنت و مدرنیته در عرصه‌ی توسعه‌ی اجتماعی در ایران، در نامه‌ی انجمن جامعه‌شناسی ایران شماره ۳، ویژه‌ی دومین همایش مسائل اجتماعی ایران.
- کاستلز، م، ۱۳۸۰، عصر اطلاعات اقتصاد، جامعه و فرهنگ، ترجمه‌ی احمد علیقلیان، افشین خاکباز، تهران طرح نو.
- کوهن، ا. ۱۳۶۹، تئوری‌های انقلاب، ترجمه‌ی علی رضا طیب، تهران. قومس
- هولاب، ر. ۱۳۷۵، یورگن هابرماس، نقد در حوزه‌ی عمومی، ترجمه‌ی حسین بشیریه، تهران، نشر نی
۶- Albrow, M., 1996, The Global Age, Cambridge, Polity Press.
۷- Arce, A., Long, N., 2000, Anthropology, Development and Modernity, London, New York, Routledge.
۸- Asad, T. ed., 1973, Anthropology and Colonial Encounter, Atlantic Press. Highlands : Humanities
۹- Balandier, G., 1971, Sens et puissance, les dynamiques sociales, Paris, PUF.
۱۰- Balandier, G., 1980, Le Pouvoir sur scène, Paris, Balland.
۱۱- Balandier, G., 1984 (1967), Anthropologie Politique, Paris, PUF, Quadrige.
۱۲- Bastide, R., 1971, Anthropologie appliquée, Paris, PBP.
۱۳- Baudrillard, J., 1981, Simulacres et Simulation, Paris, Galilee.
۱۴- Baudrillard, J., 1999, “Modernite”, in Encyclopedie Universails, 1999, Cd-Rom.
۱۵- Belaval, y., 1969, Socrate, in, Histoire de la Philosophie l, Paris, La Pléiade, Gallimard.
۱۶- Bourdieu P., Wacquant L., 1992, An invitation to Reflexive Sociology, Oxford, Polity.
۱۷- Cassen, B., 1999, Fallacieuse théorie du libre-échange, Le Monde Diplomatique, Nov.
۱۸- Cassen, B., 2000, Les Institutions financières sous le feu de la critique, Le Monde Diplomatique, Sep.
۱۹- Cepii (Lettre de), 1999, Centre d’Etudes Prospectives et d’Information Internationales, no. 181, juillet- aout 1999, in, Le Monde Diplomatique, Nov.
۲۰- Clifford, J., Marcus, G., eds., 1986, Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography, Berkeley, University of California Press.
۲۱- Escobar, A., 1995, Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third World, Princeton, Princeton University Press.
۲۲- Fakouhi, N., 2001, An Anthropologican Analysis of the Difference and Dialogue, International Conference “Dialogue and Difference”, School of Oriental and African Studies (SOAS), London University, Sep. 2001.
۲۳- Geertz, C., 1973, The Interpretation of Culture, Selected Essays, New York, Basic Books.
۲۴- Geertz, C., 1983, Local Knowledge, New York, Basic Books.
۲۵- Grawitz, M., 1993, Méthodes des sciences sociales, Paris, Dalloz.
۲۶- Harris, M. 1968, The Rise of Anthropological Theory, London, Routledge and Kegan Paul.
۲۷- Headland, Th., Harris, M., 1990, Emic and Etic: The Insider/Outsider Debate, Newbury Park, CA, Sage Publications.
۲۸- Huntington, S., P., 1993, “The Clash of Civilizations?”, in, Foreign Affairs, Vol. 72, no.3.
۲۹- Hymes, D., ed., 1969, Reinventing Anthropology, New York, Pantheon.
۳۰- Jay, M., 1973, The Dialectical Imagination, Boston, MA.
۳۱- Jay, M., 1984, Adorno and the Frankfurt School, London.
۳۲- Kilani, M., 1996, Introduction à l’ anthropologie, Lausanne, Payot.
۳۳- Kuhn, T., 1983 (1962), La Structure des révolutions scientifiques (The Structure of Scientific Révolutions), Paris, Flammarion.
۳۴- Lombard, J., 1994, Introduction à l’ethnologie, Paris, Armand Colin.
۳۵- Malinowski, B., 1929, “Social Anthropology”, in, Encyclopedia, 14 th ed., 826:70.
۳۶- Malinowski, B., 1931, “Culture”, in, Encyclopedia of the Social Sciences, 621-46.
۳۷- Marcuse, H., 1963 (1955), Eros et Civilisation, Paris, Minuit.
۳۸- Marcuse, H., 1968a (1964), L’Homme Unidimensionnel, Paris, Minuit.
۳۹- Marcuse, H., 1968b (1967), La Fin de I ’Utopie, Paris, Seuil.
۴۰- Marcuse, H., 1969 (1941), Raison et Revolution, Paris.
۴۱- Marcuse, H., 1973, Contre-révolution et révolte, Paris, Seuil.
۴۲- Marcuse, H., 1970, Journal de Californie, Paris, Seuil.
۴۳- Marcuse, H., 1981, Pour sortir du XXe siècle, Paris, Nathan.
۴۴- Nanda, S., 1998, Cultural Anthropology, New York, ITP.
۴۵- Poirier, J., 1968, Histoire de la pensée ethnologique, in, Ethnologie générale, 1968.
۴۶- Popper, K., 1973 (1934), La Logique de la découverte scientifique (Logik der Forschung: Zur Erkenntnistheorie der Modernen Naturwissenschaft), trad. N. Thyssen- Rutten et P. Devaux, Paris Payot.
۴۷- Popper, K., 1985 (1963), Conjectures et refutations (Conjectures and Refutations, the Growth of Scientific Knowledge), trad. M. J. et M. de Launay, Paris, Payot.
۴۸- Preston, P. W., 1996, Development Theory, Oxford, Blackwell.
۴۹- Ritzer, G., 1988, Sociological Theory, New York, Alfred A. Knopf.
۵۰- Roberts, J. T., Hite, A., 2000, From Modernization to Globalization, Oxford, Blackwell.
۵۱- Taussing, M., 1991, The Nervous System, Routledge.
۵۲- Tourain, A., 1999, “Contre-Culture”, in, Encyclopedie Universalis, Cd-Rom.
۵۳- Toussain, E., 1999, Briser la spirale infernale de la dette, Le Monde Diplomatique, Sep.
۵۴- Wallerstein, l., 1976, The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origin of the European World Economy in Sixteenth Century, New York, Academic Press.
۵۵- Whitaker, M.P., 2000, in Barnard 2000.