انسانشناسی توسعه و جهانی شدن: از اقتصاد سیاسی کلاسیک تا نولیبرالیسم معاصر

کتاب انسانشناسی توسعه و جهانی شدن، مجموعه ای است دربرگیرنده ی نگاهی کلی به این حوزه، از نقطه شروع تا مباحث امروزه ی این حوزه درباره یجادوی” بازار آزاد “. این کتاب توسط مارک ادلمن، استاد انسانشناسی در دانشکده ی هانتر دانشگاه نیویورک و انجلیک هاوگرود استادیار انسانشناسی دانشگاه راجر، ویراستاری شده است.

انسانشناسی توسعه و جهانی شدن: از اقتصاد سیاسی کلاسیک تا نولیبرالیسم معاصر[i]

ویراستاران: مارک ادلمن[ii] و انجلیک هاوگرود[iii]

۲۰۰۴ انتشارات هایلی بلک ول[iv]

” توسعه مساله زندگی و مرگ است”( ص۱).

کتاب انسانشناسی توسعه و جهانی شدن، مجموعه ای است دربرگیرنده ی نگاهی کلی به این حوزه، از نقطه شروع تا مباحث امروزه ی این حوزه درباره یجادوی” بازار آزاد “. این کتاب توسط مارک ادلمن، استاد انسانشناسی در دانشکده ی هانتر دانشگاه نیویورک و انجلیک هاوگرود استادیار انسانشناسی دانشگاه راجر، ویراستاری شده است. و البته خود مقدمه ای بر این کتاب نگاشته اند. اولین بخش کتاب، مقدمه ی هفتادوپنج صفحه ای است که ادلمن و هاوگرود آن را نگاشته اند. این بخش دربرگیرنده ی زیربخش هایی است. نویسندگان برخی بخش های کتاب، انسانشناس توسعه نیستند. ادلمن و هاوگرود دلیل حضور این نویسندگان در کتابی با عنوان انسانشناسی توسعه را نشانگر جنب و جوش و مرکزیت پرسش های توسعه و جهانی شدن در طیف گسترده ای از رشته ها می دانند. مطالب بخش های کتاب خوانندگان را فرامی خوانند به تفکر دوباره درباره تاریخ و پتانسیل این رشته. هدف اساسی این کتاب به اقرار ویراستارانش آن است که ابعاد سیاسی-اقتصادی و تاریخی را بار دیگر عیان سازند و نشان دهند که این ابعاد سیاسی-اقتصادی و تاریخی تا چه اندازه با پست مدرنیته و چندرگه بودن فرهنگی، همگن و جدایی ناپذیر هستند.

در ابتدای مقدمه، نویسندگان مروری سریع دارند بر تعاریف توسعه، از تعاریف اولیه که توسعه را برابر با تولید ناخالص ملی می دانستند تا تاثیر نظریات فروید بر اندیشه ی توسعه و تفکراتی که دانش بومی را چندان پربار و سازنده می دانند که آن را جایگزینی برای توسعه می دانند مانند اسکوبار، زاکس و رهنما. سپس در تعریف توسعه از نگاه صاحبنظران این دانش، به این پرسش می پردازند که ” چه نوعی از ایمان به پیشرفت نظریات و اعمال توسعه را تشویق می کند؟” به عقیده ی آنان همان فرجام شناسی تاریخی که تغییر از خانواده به قرارداد، کشاورزی به صنعت، شخصی شده به عقلانی یا قوانین بوروکراتیک، زیستن به انباشت سرمایه و مصرف انبوه، سنت به مدرنیته و فقر به ثروت را دربرمی گیرد.

به نظر آنان همانطور که در عنوان کتاب نیز نشان داده اند، مباحث توسعه با مباحث جهانی شدن درآمیخته است، خصوصا در جهانی شدن به معنای بازار آزاد یا سیاست های اقتصادی نئولیبرالیزم. هرچند برخی معانی دیگر نیز میتوان برای جهانی شدن عنوان کرد، مانند جهانی شدن در تعریف انسانشناسان، و یا برخی در آرزوی جایگزین کردن جهانی شدن به جای توسعه هستند، این دو هردو برقرار مانده اند و توسعه در سازمان های غیردولتی جهانی و همچنین در بیشتر حکومت های ملل فقیر ” مفهوم زیربنایی” باقی مانده است. که البته پرسش چه نوع توسعه ای و برای چه کسی، افکار را به این سمت می برد که جایگزین های دموکراتیک را به جای نئولیبرالیزم اقتصادی بکاربرند. و این چنین است که در قرن بیست و یکم این تفکر که یک نوع از جهانی شدن وجود ندارد(یعنی نئولیبرالیزم اقتصادی) رایج شد. و اینگونه بود که مباحثه در مورد جهانی شدن و توسعه چنان به هم وابسته است که هیچ تحلیلی نمی تواند یکی را بدون دیگری انجام دهد.

ادلمن و هاوگرود، در نتیجه گیری بخش مقدمه ی کتاب، به دو رویکرد متضاد در ادبیات انسانشناسی به “توسعه ” و “توسعه نیافته” اشاره می کنند. یک رویکرد، مفهوم توسعه را در روشنگری و گذار از فئودالیسم به سرمایه داری (نخستین دوره در تاریخ که پیشرفت چشمگیر در نیروهای تولیدی، پیشرفت را ممکن ساخت) پی می گیرد، رویکرد دیگر از پساساختارگرایی ریشه می گیرد، که توسعه را بعنوان یک گفتمان بعد از جنگ جهانی دوم تحلیل میکند، گفتمانی که سعی در برساختن جهان سوم دارد و آنها را توسعه نیافته می خواند، که این گفتمان در سخنرانی ترومن در ۱۹۴۹ جان گرفت. طرفداران رویکرد اول، معتقدند که رویکرد دوم تاریخ روشنفکرانه و اقتصادی را نادیده گرفته و بیش از حد بر گفتمان تمرکز دارد و به اندازه کافی به پروسه طولانی مدت استثمار نمی پردازد. طرفداران رویکرد دوم، نقدشان از رویکرد اول این است که “روایت عمده” قدیمی درباره ی پیشرفت را پذیرفته اند و به شکست پروژه های توسعه ای قرن بیستم اعتراف نمی کنند.
ختم مقدمه ی طولانی و پربار این دو تن بر این کتاب این پرسش است که در دنیایی که در آن عقلانیت بازار در نظر همه غیرقابل اجتناب بوده و همه ی افراد به عنوان “شهروندان بازار” شناخته می شوند، بیشتر پروژه های توسعه شکست می-خورند و روایت های کلان کاهش می یابند، آیا انسانشناسی می تواند خوشبینی اخلاقی را احیا کند؟ دعوت این دو به این است که به نقش روشنفکران در فضای عمومی تفکری تازه داشته و امروزه را بهترین زمان برای خیال بهتر کردن وضعیت فقرا می دانند.
بعد از مقدمه، فصل اول کتاب، از بنیانگذاران و مباحث اولیه ی این دانش شروع می کند، از آدام اسمیت، مارکس و انگلس و سپس وبر و کارل پولانی. آنگاه در فصل دوم، مباحث مطرح در قرن بیستم در زمینه معنای توسعه بیان می شود.
در فصل سوم، توسعه به جهانی شدن پیوند داده شده و در فصل چهارم، پنجم و ششم مباحث بازار، فرهنگ، مصرف، جنسیت، کار و شبکه ها، طبیعت، محیط زیست و بیوتکنولوجی مطرح می شود. فصل هفتم به موسسات توسعه اختصاص داده شده و پایان بخش کتاب، طرح نظرات در مورد پرسش مهم پساتوسعه، یعنی جایگزین های توسعه و یا توسعه ی جایگزین، است. همانطور که از عناوین فصول برمی اید، در این کتاب، رنجی از مباحث مختلف مطرح در دانش انسانشناسی توسعه را می توان خواند.
این کتاب پایه های انسانشناسی توسعه را کاوش می کند، حوزه ای که از نظریات جهانی شدن و فرا ملی گرایی، جان گرفته است. چارچوبی دانشنامه ای دارد که مقدمه ای ضروری را برای دانشجویان و متخصصان فراهم می سازد. دربرگیرنده ی مطالبی است از وبر و مارکس و انگلس گرفته تا کارهای معاصر انجام شده در زمینه سیاست های توسعه، آگاهی، مصرف، محیط زیست، جنسیت، شبکه های ارگان های غیردولتی[v] بین المللی، سقوط اتحادیه جماهیر شوروی سابق و محدودیت های “پساتوسعه گرایی”. با درامیختن دورنمای تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به توسعه و جهانی شدن، فاصله ای مهم و حیاتی را ادبیات این حوزه، پرمی کند.
و رنجی گسترده از رویکردهای نظری و موضوعات را ارائه می دهد.
فهرست موضوعات کتاب:
• تقدیم و تشکر
• مقدمه: انسانشناسی توسعه و جهانی شدن: مارک ادلمن و انجلیک هاوگِرود
• بخش اول: مبانی و مباحث کلاسیک
مقدمه
۱. حاصل انباشت سرمایه، یا حاصل کار تولیدی و غیر تولیدی: آدام اسمیت
۲. مانیفست حزب کمونیست: کارل مارکس و فردریک انگلس
۳. تکامل روح سرمایه داری: ماکس وبر
۴. بازار خود تنظیم گر و کالاهای توهمی[vi]: کار، زمین و پول: کارل پولانی
بخش دوم: “توسعه” چیست؟ مباحث قرن بیستم
مقدمه
۵. ظهور و سقوط نظریه توسعه: کالین لِیز
۶. تاریخ و سیاست آگاهی توسعه[vii]: فردریک کوپر و راندال پاکارد
۷. انسانشناسی و همزاد شیطانیش: “توسعه” در ساخت یک رشته: جمیز فرگوسن
بخش سوم: از توسعه تا جهانی شدن
مقدمه
۸. جهانی شدن، فروپاشی، بازسازماندهی: تغییر اشکال خشونت: جاناتان فریدمن
۹. جنبش جهانی شدن: برخی نکات توضیحی: دیوید گرایبر[viii]
۱۰. جهانی شدن بعد از یازده سپتامبر: ساسکیا ساسِن[ix]
۱۱. سرمایه داری هزاره ای و فرهنگ نئولیبرالیسم: جین کوماروف و جان کوماروف
بخش سوم: مصرف، بازارها و فرهنگ:
مقدمه
۱۲. گرفتاری کشاورزی مرئی[x] کلیفورد گیرتز
۱۳. کالاهای غیرسنتی و سازگاری ساختاری در آفریقا: پیتر دی لیتل و کاترین اس دولان
۱۴. ذهنیت های بازار، بشقاب های ماهواره ای آهنی، و توسعه گرایی فرهنگی مورد چالش قرارگرفته: لویزا شِین
۱۵. یک نظریه ی واقعی گرایی: مصرف به عنوان انکار : دانیل میلر
۱۶. نگریستن به فرهنگ به مانند یک مانع: اِما کرو و الیزابت هریسون.
بخش چهارم: جنسیت، کار، و شبکه ها:
مقدمه
۱۷. جنسیت ” من استریمینگ”؟[xi] پرسشهایی برای جنسیت و سیاست توسعه در قرن بیست و یک: سیلویا چانت و متیو گوتمان
۱۸. قلمروزدایی کردن و فرهنگ محل کار: جِین کولینز
۱۹. پشت و روی شبکه :آنِلیز رایلز
بخش پنجم: طبیعت، محیط زیست، و بیوتکنولوجی
مقدمه
۲۰. این چوب ها متعلق به کیست؟ بازنمایی عکس قلمروهای جنگل در کالیمانتان، اندونزی: نانسی لی پلوسو
۲۱. خوانش اشتباه تاریخ جنگل آفریقایی: ملیسا لیچ و جیمز فَیرهد
۲۲. نبردهای استعمارگران در بافت های پسااستعماری: پروژ ه ی ثبت دی ان آ بومیان و تنوع ژنوم انسانی: هیلاری کونینگهام.
بخش ششم: درون سازمان های توسعه:
۲۳. تحقیق مدافعه گرایانه و بانک جهانی: پیشنهاداتی برای مذاکره: جاناتان فوکس.
۲۴. روایات توسعه، یا بهترین طرح توسعه را کشیدن: اِمِری ام. رو
۲۵. سازمان اجتماعی کار تبلیغ مذهبی سازمان پولی بین المللی[xii] : ریچارد هارپر
بخش هفتم: توسعه های جایگزین، جایگزین هایی برای توسعه؟
مقدمه
۲۶. تصورکردن یک دوران پساتوسعه: آرتور اسکوبار
۲۷. فرای توسعه؟ : کیتی گاردنر و دیوید لیوایز
۲۸. روشنفکران روستایی و چالش فقر: الیزابت ایسیچِی
۲۹. کِرالا: اصلاحات رادیکال به عنوان توسعه در یک ایالت هند: باربارا چاسین و ریچارد فرانک.
۳۰. سوسیالیزم چه بود، و چرا سقوط کرد؟ کاترین وردِری.
۳۱. ناپدید کردن فقر؟ نقد خرد نوین دموکراسی اجتماعی درعصر جهانی شدن: جان گلِدهیل
در انتها نظر برخی از کسانی که این کتاب را خوانده اند ذکر میکنیم: ” انسانشناسی بدون توجه به پرسشهای اجتماعی و سیاسی معاصر هیچ است. مجموعه ی خوانش ها و مقدمه قابل اطمینان و گسترده ی ادلمان و هاوگرود، برای محققان و کارورزان غیرقابل اجتناب خواهد بود.” (رالف گریلو، دانشگاه ساسکس)
مجله ی توسعه و تغییر چنین می نویسد ” قطعا، این کتاب فهممان از توسعه را غنی تر می سازد از طریق برجسته ساختن حساسیت های بینا رشته ای تحقیقات مطالعات توسعه به علاوه ی تاثیر متقابل پیچیده ی اقتصاد سیاسی، تاریخ و فرهنگ که پروسه های توسعه ای را شکل می دهد.”

[i] – The Anthropology of Development and Globalization: From Classical Political Economy to Contemporary Neoliberalizm

[ii] – Marc Edelman

[iii] – Angelique Haugerud

[iv] – Wiley-Blackwell

[v] – NGO

[vi] – Fictitious Commodities

[vii] – Development knowledge

[viii] – David Graeber

[ix] – Saskia Sassen

[x] – Agricultural involution revisited

[xi] – “men-streaming” gender

[xii] – IMF: the International Monetary Fund