انزوای فوق العاده ترکیه (لوموند دیپلماتیک: ژانویه ۲۰۱۵)

وندی کریستیانسن برگردان حوا بختیاری

سیاست منطقه ای که به خاطر «بهار های عربی» در موقعیت سختی قرار گرفته:

نداشتن هیچ گونه مشکلی با همسایگان ، هدف سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه(AKP) به شمار می رفت . اما ظهور «بهار های عربی» وضعیت منطقه را تحت تاثیر قرار داد و از آن به بعد روابط ترکیه با سوریه، عربستان سعودی، ایران و مصر به سردی گرائید . در حالی که رژیم با انحراف استبدادی روبروست، انتخاب وضعیت « انزوا توام با متانت» را می توان گزینه ای به حساب آورد ؟

« جایگاه ترکیه از منظر اخلاقی مطرح است . سیاست منطقه ای ما بر پایه ی ارزش های انسانی و دموکراتیک بنا شده که همگان باید آن را پذیرفته و تائید کنند. به همین دلیل کودتای نظامی بر علیه محمد مرسی (رئیس جمهور مصر) در روز ٣ ژوئیه ٢٠١٣ تا این حد دلسرد کننده و یاس آور بود» . همه مانند آقای یاسین اکتای( Yasin Aktay)، نایب رئیس و سرپرست امور خارجه حزب عدالت و توسعه ، و افراد نزدیک به این تشکیلات مرتبا صحبت ها را با طرح اوضاع در مصر و تاکید بر«موضع اخلاقی» حکومت ترکیه آغاز می کنند . آقای اکتای می افزاید : « ما فکر می کردیم غرب به دنبال به انزوا کشاندن رژیم جدید می باشد . اما آن ها به این بسنده کردندکه شاهد و نظاره گر ترور دمکراسی – قتل عام Rabia (١) و ایجاد خفقان و به سکوت واداشتن رسانه ها » باشند .

محکوم نکردن کودتای نظامی بر علیه آقای مرسی و ادامه ی کمک امریکا به مصر از دید آنکارا به عنوان خیانت واشنگتن تلقی شد . نخست وزیرآقای رجب طیب اردوغان ، حامی پیگیر محمد مرسی و اخوان المسلمین خواستار آزادی او شد و از رژیم جدید انتقاد کرده و از به رسمیت شناختن آن سر باز زد . وقتی آقای اردوغان به ریاست جمهوری رسید در سخنرانیش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، روز ٢۴ سپتامبر ٢٠١۴ ، خطاب به حضار گفت : « آن هایی که با آدمکشی در عراق، سوریه و کشتن دمکراسی در مصر مخالف هستند (…) به حمایت از تروریسم متهم می شوند ». او به انتقاد از سازمان ملل و همین طور « کشورهای دموکراتیک که تنها به نظاره کردن وقایع اکتفا کردند» پرداخت .

وزیر امور خارجه مصر در جواب این اظهارات گفت :« این دروغ ها از جانب شخصی که خواهان ایجاد هرج و مرج، اغتشاش و تفرقه پراکنی در خاورمیانه از راه پشتیبانی از گروه ها و سازمان های تروریستی است، عنوان شده و تعجب آور نیست .» (خبرگزاری رویتر، ٢۵ سپتامبر ٢٠١۴) .

آقای اردوغان با مشاجره و جنجال رسانه ای بیگانه نیست . رک گویی و صراحتش به ویژه در دفاع و به نفع فلسطینیان محبوبیت بزرگی را در جهان عرب برایش به ارمغان آورده.هرچند آشفتگی اوضاع در خاورمیانه ممکن است از محبوبیتش کاسته باشد اما جذبه اش هنوز گیرایی دارد : او در روز ١٠ اوت گذشته با کسب۵١,٧% آرا توانست در دور نخست به ریاست جمهوری برسد. آقای اردوغان امیدوار است در انتخابات مجلس ژوئن ٢٠١۵به پیروزی قاطعی دست یابد تا بتواند تغییر در قانون اساسی و اجرای سیستم واقعی ریاست جمهوری را تحمیل کند .

همراه و درکنار او آقای احمد داوداوغلو که فردی دانشگاهی است قرار گرفته، او که از آغاز به قدرت رسیدن حزب در ٣ نوامبر ٢٠٠٢ مهم ترین مشاور دیپلماتیک AKP بود ، در ماه مه سال ٢٠٠٩ وزیر امور خارجه شد. زمانی که اردوغان به ریاست جمهوری رسید ، آقای داوداوغلو رهبری حزب و در عین حال پست نخست وزیری را به عهده گرفت . هر چند شنیده شده که این دو در مواردی با هم اتفاق نظر ندارند اما آقای داوداوغلو، قائم مقام وفاداری مانده است و می تواند در زمانی که خیلی از نمایندگان سومین وآخرین دوره نمایندگی خود را می گذرانند، تداوم برنامه های حزب توسعه و عدالت را تضمین کند.

این پروژه ی «ترکیه نوین» ـ در دوران استحکام ریاست جمهوری و اقامت در کاخ نویی با بیش از هزار اتاق که هزینه ساخت آن ۶١۵ میلیون دلار(٢) برآورد شده ـ بر روی تمرکز گرایی و قدرت طلبی فزاینده ای استوار شده است. حکومت که از نتایج آرا تحکیم و تقویت شده بود، آزادی بیان و تظاهرات را سر کوب کرد، دست به کنترل و مهار دادگستری و اخراج روزنامه نگاران زد و حتی در سال ٢٠١۴ سعی کرد تویتر و یوتوب را قدغن کند .

روز ١٢ دسامبر آقای اردوغان اعلام کرد که از این پس ریاست جلسات هئیت دولت را به عهده خواهد گرفت . بعد از تظاهرات پارک گزی در تابستان ٢٠١٣، هر آن چه اقتدار وقدرتش را زیر سوال ببرد، به مثابه تهدیدی مستقیم قلمداد می کند .

در استانبول شایعات و اخبار دست دوم جای وقایع و رویدادها را گرفته.

خیلی از افراد ترجیح می دهند به طور ناشناس اظهار نظر کنند . پلیس سحرگاه روز١۴ دسامبر گذشته، به دفتر روزنامه زمان و شبکه تلویزیونی Samanyolu حمله کرده و روزنامه نگارانی را که با رهبر مذهبی فتح الله گولن در ارتباط بودند را بازداشت کرد . آقای گولن به امریکا پناهنده شده .

این اقدامات اعتراضات شدید اتحادیه اروپا و امریکا و هم چنین انجمن های روزنامه نگاران و ناشران ترک را در پی داشت . آقای گولن که زمانی یکی از متحدان نزدیک آقای اردوغان بود از وقتی که اعضای بنیاد و جنبش وابسته به او در دسامبر ٢٠١٣ دست به افشای پرونده فساد اقتصادی زده و مدارکی دال بر دست داشتن شخصیت های مهم حزب عدالت و توسعه و همین طور تنی چند از وزرا و فرزندانشان دراین رابطه ارائه کرد ، مورد غضب قرار گرفت .

آقای اردوغان تصریح کرد که این شبکه خیانت را برانداخته و آن را به پاسخگویی (٣) در مورد اعمالش وا خواهد داشت . درحال حاضر آقای اردوغان هنوز از اعتماد نیمی از مردم کشور برخوردار است که با نگرش جهانی او هم عقیده بوده و از سیاستش به خصوص در زمینه ی اقتصادی و اجتماعی بهره برده اند.

اما ترک هایی که اعتراضشان را در پارک گزی فریاد زدند، چه می شوند؟ بدون در نظر گرفتن اقلیت لیبرال راست میانه AKP که اقای اردوغان با نوید ترکیه ای فراگیر حمایت آن ها را در سال ٢٠٠٢ جلب کرد اما آن ها نیز می توانند از سلطه طلبی فزاینده او به ستوه آیند .

کلاس های زبان عثمانی

«ترکیه نوین» تعریف تازه ای نیز از جایگاه کشور در جهان دارد که فراخوانی از میراث عثمانی و حمایت اسلام سنی است . آقای اردوغان حتی پیشنهاد داده کلاس های زبان عثمانی (۴) در دوره متوسطه اجباری شوند .

این ها همه بازتاب نگرش و دید قدیمی مورد دفاع آقای داوداوغلو است که ترکیه ای را مجسم می کند که با تاکید بر یگانگی اسلامی به قدرتی جهانی تبدیل شده است . همان طور که آقای Behlul Ozkan ، استادیار روابط بین الملل در دانشگاه مرمره با اشاره به مقالات و کتاب نخست وزیر جدید (۵) توضیح می دهد :« ترکیه دولت – ملت معمولی نیست « بلکه مرکز تمدن » [عثمانی] است (…) و باید به مرکز سیاسی تبدیل شود که امکان پر کردن فضای خالی قدرت را که پس از سرنگونی امپراطوری عثمانی (۶) پدیدار شده فراهم سازد» . آقای داوداوغلو عقیده دارد در دوران مصطفی کمال اتاتورک، بنیان گذار جمهوری نو ین، ترکیه با انتخاب این که زیر چتر امنیتی تمدن غربی به یک عنصر پیرامونی تبدیل شود،مرتکب اشتباه شد به جای آنکه کانونی حتی ضعیف از تمدن خودش باشد . او «بحران ارزش ها در جوامع غربی» رامورد انتقاد قرار داده وعقیده دارد که چون« دمکراسی های غربی از ارزش های مذهبی برای هدایت و راه نمایی برخوردار نیستند ، خطرناکند .» او فکر می کند که « اگر هویت ترکیه بر پایه اسلام استوار می بود، می توانست مرزهایش را گسترش دهد» .

سیاست های منطقه ای ترکیه تحت مسئولیت آقای داوداوغلوآغازی نوید بخش و امیدوارکننده داشت : « نداشتن کوچکترین مشکلی با همسایگان » و حق استفاده از قدرت و توان تاثیر گذاری. در زمانی که آقای عبدالله گل وزیر امور خارجه بود (٢٠٠٧-٢٠٠٣) نقش کلیدی در جریان مذاکرات برای عضویت در اتحادیه اروپا و روابط با کشورهای آسیای مرکزی و قبرس ایفا کرد . تا زمانی که توجه آقای داوداوغلو معطوف به روابط با جهان عرب می بود. رویکرد کاملا عمل گرایانه بود : آقای اردوغان در تعطیلات با رهبر سوریه بشار ال اسد دیده شده بود و اورا « برادر » توصیف می کرد و از رهبر لیبی معمر قذافی، جایزه حقوق بشری دریافت کرده بود. تحت سرپرستی و مدیریت آقای داوداوغلو، ترکیه همکاری اقتصادی خود را افزایش داد ، مرزهای کشورش را گشود، لزوم گرفتن ویزا برای کشورهای متعدد خاورمیانه، قفقاز ، افریقا، ….(٧) را لغو کرد .هدف اصلی از این کار گسترش اعتماد سیاسی و اقتصادی به ترکیه بود . به نظر می رسید که بین سال های ٢٠٠٢ و ٢٠١١ ، با ده برابر شدن مبادلات تجاری با کشورهای خاورمیانه و افریقای شمالی به اهدافش دست یافته بود.

سپس «بهار های عربی» پدیدار شدند . آقای داوداوغلو گمان می کرد که گروه های اسلام گرا به قدرت خواهند رسید و دوام خواهند یافت و ترکیه با پشتیبانی از آن ها می تواند نقش گرداننده و رهبر را در خاورمیانه ایفا کند . این بلند پروازی بدون شک به واسطه ی امیدواری غربی ها از این که ترکیه می تواند الگویی از اسلام میانه رو باشد، تحریک شد و AKP را تشویق کرد تا در این زمینه مبالغه کند . آقای Ahmet Insel یک دانشگاهی لیبرال چنین توضیح می دهد : « تا سال ٢٠١١، ایده ها و نظرات داوداوغلو رمانتیک و احساساتی بود، اما نمی توانستیم بگوئیم که اشتباه می کند . امروز، ترکیه دیگر سفیری در مصر، سوریه یا اسرائیل ندارد.» با وجود این که در آغاز روابط نزدیکی با اسرائیل داشت ( آنکارا در سال ٢٠٠٨-٢٠٠٧ نقش میانجی را بین تل آویو و دمشق ایفا کرد ) اما این روابط با یک سلسله بحران مواجه شد : در جریان اجلاس داووس (٢٩ژانویه ٢٠٠٩) هنگامی که آقای اردوغان رئیس جمهور شیمون پرز را به کشتن فلسطینیان متهم کرد ؛ سپس حمله ی اسرائیل به ماری مرمره و کشتی ترک که حامل کمک های بشردوستانه به غزه بود (٣١ مه ٢٠١٠) و منجر به کشته شدن نه مبارز ترک شد ؛ و به تازگی (٢ دسامبر ٢٠١۴) وقتی وزیر دفاع اسرائیل، ترکیه را متهم به پناه دادن به اعضای حماس کرد .

از دید وزرا و مشاورین ترک این حمایت مثال دیگری از « موضع اخلاقی شان » است . یکی از مخاطبین ما که نخواست نامش فاش شود اظهار داشت : « احتمالا ما تنها حکومت خارج از جهان عرب هستیم که از حماس پشتیبانی می کنیم »، با رد این مسئله که این حرکت در جهت زیان رساندن به حکومت فلسطین به رهبری الفتح می باشد . با این وجود و علی رغم این تنش ها ، توریسم و تجارت با اسرائیل به توسعه و رشد خود ادامه داده .

در مورد عراق ، عدم پذیرش سیاست فرقه گرایانه ی شیعی آقای نوری المالکی ، نخست وزیر عراق ٢٠١۴-٢٠٠۶ باعث شد آنکارا روابطش را با حکومت اقلیم کرد اربیل بهبود بخشد . ترکیه از پیشروی دولت موسوم به دولت اسلامی OEI حتی در سرزمین هایی که ترکمن ها در آن ساکن بودند، غافلگیر شد . ترکیه ناگزیر به مقابله با مسئله ی گروگانگیری راننده های کامیون های ترک و بعد از آن در ماه ژوئن ٢٠١۴ با گروگانگیری چهل و نه دیپلمات که در موصول کار می کردند مواجه شد – آن ها سه ماه بعد آزاد شدند ولی شرایط این آزادی مشخص نشد .

بروز بحران در سوریه، که ٨٨٠ کیلومتر مرز مشترک با ترکیه دارد باعث ورود یک میلیون و شش صد هزار پناهنده به این کشور شد که طبق برآورد دولت هزینه ای بالغ بر ۵,۵ میلیارد دلار در پی خواهد داشت . در حالی که ایالات متحده سازمان دولت اسلامی را به چشم دشمن اصلی خود می نگرد برای آنکارا رژیم اسد ، این نقش را ایفا می کند . بعد از مصر، حزب عدالت و توسعه بزرگترین ناکامی هایش را در سوریه تجربه کرده . بر خلاف امید و آرزوهای آنکارا آقای اسد سرنگون نشد . آقای Soli Ozel ، استاد روابط بین الملل در دانشگاه Kadir Has ، از روشی که AKP برای مدیریت این پرونده از سال ٢٠١٢ پیش گرفت ، انتقاد کرده و می گوید : « آن ها موفق نشدند ارتش آزاد سوریه ASL را مهار و کنترل کنند و با حمایت از سازمان های افراطی ریسک کرده و ترکیه را در معرض تبدیل شدن به پاکستان جدیدی با طالبان های خودی قرار دادند . حمایت از هر گروهی که بطور ثمر بخش وکارا بر علیه اسد می جنگید درست و خوب بود . ما می دیدیم که جبهه ی النصره و دولت موسوم به دولت اسلامی در این جا مشغول جذب نیروست ولی مقامات نگاهشان جای دیگری بود »

در همان وقت تعداد زیادی از ترک ها تصور می کردند که دولت موسوم به دولت اسلامی OEI سازمانی سنی است و باید تا حدی آن را درک کرد .همان طور که آقای Etyen Mahcupyan ، مشاور ارشد نخست وزیر خاطر نشان کرد : « دولت موسوم به دولت اسلامی توانسته مستقرشود و خدمات اجتماعی و فرهنگی را ارائه کند این به معنای کسب نوعی قدرت واعتبار است . شاید به زودی شاهد باشیم که اعضای آن با کت شلوار و کراوات در حال مذاکره هستند ». مسئله ی کردها موضوع حساسی است : کردهای سوریه از حزب اتحاد دموکراتیک PYD از شعبات حزب کارگران کردستان PKK هستند، گروه جدایی طلبی – که واشنگتن و اتحادیه اروپا آن را «تروریست » قلمداد می کنند – و از سی و شش سال (٨) سال پیش با دولت ترکیه در جنگ مسلحانه بوده، اما در حال حاضر حکومت روند صلح پنهانی را با آن ها در پیش گرفته .

تنش در جنوب شرقی ترکیه از اوایل ماه اکتبر ٢٠١۴ آشکار شد ، هنگامی که در جریان تظاهرات کردهای ترکیه خشمشان را در برابر انفعال دولت در مقابل تهاجم سازمان دولت اسلامی به کوبانی ابراز کردند: طی چند روز بیش از سی و پنج نفرکشته شدند .

ترکیه تمایل چندانی به قرار گرفتن درصف اول ائتلاف نظامی تحت فرماندهی امریکا که برای بمباران مواضع دولت اسلامی و شکستن محاصره نظامی کوبانی شکل گرفت ، نداشت ، با وجود این که به درخواست های بین المللی برای تشدید کنترل مرز های جنوبیش و عبور پیشمرگ ها از سرزمینش جواب مثبت داده بود . این فشار با حضور و شرکت فعال ایران در مبارزه با دولت موسوم به دولت اسلامی در عراق (٩) تشدید هم می شود ، تحکیم محور شیعی و در عمل ارتباط تهران با غرب .

اقتصاد از نفس افتاده

حزب عدالت و توسعه که از وقایعی که در سوریه و مصر رخ داد، دلسرد و ناامید شده از بازگشت به ایدئولوژی که «موضع اخلاقی» نام نهاده بود صرف نظر کرد . آقای Ibrahim Kalin مشاور ارشد در سیاست خارجی رئیس جمهور از آن به عنوان « انزوا توام با متانت » نام می برد .

با این حال جایز نیست ترکیه مدت زیادی در انزوای دیپلماتیک بماند، شاهد این امر مورد مصر است . آقای Mensur Akgun ، استاد دانشگاه استانبول به این موضوع اشاره می کند : «رابطه نامتقارنی است . ترکیه به بنادر و بازارهای مصر نیازمند است، اما مصر می تواند مواد مصرفی و مایحتاج خود را از دیگر کشور ها تامین کند . ما باید صادرات اقتصادی خود راافزایش داده و جایگاه دیپلماتیک مان را تقویت کنیم .» این نکته به قدری واقعی است که اقتصاد را زیر فشار گذاشته : میزان رشد در سال ٢٠١۴ از ۴ به ٣,٣ %رسیده در حالی که در سال ٢٠٠٩ و اوایل بحران جهانی این رقم ٩% بود .

آیا نگرش «ترکیه نوین » که بر پایه میراث عثمانی و اسلام سنی بنا شده ، سیاست منطقه ای ترکیه را به گروگان گرفته است؟ یا مشکلات فعلی، رهبران AKP را وا خواهد داشت تا اتحاد های منطقه ای خود را از نو بنا کنند ؟ مفهوم پیام معاون نخست وزیر آقای Bulent Arinc خطاب به همسایگان ترکیه، سوریه و ایران و به « دوستان و متحدین سنتی ». عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، مصر یا اردن (١٠) «دوستی و برادری » است. اما برای این که تصور روشن تری از جهت گیری های مورد انتخاب آقای اردوغان به دست آوریم ، بدون تردید باید تا بهار آینده و انتخابات مجلس منتظر بمانیم .

١ – در روز ١۴ اوت ٢٠١٣ ارتش و پلیس حدود هزار نفر مخالفان کودتا را در میدان رابیعه قتل عام کردند.

٢ – BBC News Europe Londres , 5 novembre 2014

٣ –Hurriyet Daily News, 12 decembre 2014

۴ – در زمان بنیان گذاری جمهوری در زبان ترکی حروف عربی با حروف لاتین جایگزین شدند

۵ –Ahmet Davutoglu, profondeur strategique , Istanbul 2001

۶ –Behlul Ozkan , Global Politics and strategy. Londres, septembre 2014

٧ –Lire Alain Vicky , Maniere de voir, decembre 2013 – janvier 2014

٨ –Lire Allan Kaval. Le monde diplomatique , novembre 2014 .

٩ – Hurriyet Daily News

١٠ – این سخنرانی در روزنامه حریت ١٣ دسامبر٢٠١۴ منتشر شد

نوشته وندی کریستیانسن٬ سردبیر انتشارات انگلیسی لوموند دیپلماتیک و فرستاده ی ویژه