چهل و چهارمین شماره فصلنامه علمی- تخصصی فرهنگ مردم ایران از سوی واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما انتشار یافت. این شماره که مربوط به دوره زمانی بهار ۱۳۹۵است حاوی مقالاتی در مورد مناسبت نوروز است که برای آگاهی علاقمندان بخشی از چکیده مقالات این شماره در پی می آید:
– آیین‌های نوروزی در آیینه تاریخ گیتی‌گشای زندیه/ سمانه کاکاوند
نوشته‌های مرتبط
چکیده
متون مکتوب و تاریخ نگاری‌های دوره‌های گوناگون اگرچه در لفافه نثری مسجع و ثناگویانه پیچیده شده است اما التزام کاتبان به کتابت روزانه رویدادها و اتفاقات، منجر به خلق منابعی مهم برای مطالعه تمامی ابعاد آن روزگار شده است. تاریخ گیتی‌گشای زندیه نیز از جمله آثاری است که مؤلف، وقایع دوره زندیه(۱۱۶۳-۱۲۰۹ه.ق) را به رشته تحریر درآورده است. مطالعه آیین و رسوم نوروزی در این کتاب به عنوان منبعی اصیل در شناخت ابعاد گوناگون عصر زندیه مهم‌ترین هدف این پژوهش است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی، تاریخی و تحلیلی است که از مطالعه مضامین بهاری و نوروزی متن تاریخ گیتی‌گشا و طبقه‌بندی آنها آغاز و در نهایت به مطالعه تحلیلی و تفسیری داده‌ها پرداخته است. متن آغازین مربوط به ذکر وقایع هر سال نو در تاریخ گیتی‌گشاست. روش نمونه‌گیری نیز غیراحتمالی هدفمند انتخاب شده است.
کلیدواژهها: آیین‌ها، تاریخ گیتی‌گشا، کریمخان زند، موسوی نامی اصفهانی، نوروز
– نوروز و نگاهی کهن به سفره هفت‌سین/ منیژه مشیری
چکیده
نام نوروز همواره با هوای معتدل بهاری، گل‌های سنبل، نرگس، لاله، بنفشه و شب بو، درختان پر از شکوفه‌های سفید و صورتی و رودهای پرآب، آمدن حاجی فیروز، خانه تکانی، مراسم چهارشنبه‌سوری و آجیل آن و پریدن از روی آتش بُتِه و فالگوش ایستادن و قاشق زنی؛ سبز کردن سبزه و سفره هفت سین، سبزی پلویِ شب عید با ماهی، رشته پلو، چند روز تعطیلی و دید و بازدید و لباس نو و عیدی دادن و عیدی گرفتن، استراحت و گشت و گذار و سفر و سر انجام سیزده بدر و گذراندن یک روز در میان طبیعت، تداعی می‌شود. در این نوشتار ابتدا مراسم نوروز به اختصار بررسی می‌شود و سپس با نگاهی عمیق‌تر، به ریشه‌یابی یکی از مهم‌ترین ارکان آن، یعنی سفره هفت‌سین و ارتباط این عنصر مهم نوروزی با «اَمشاسپندان» می‌پردازیم. زرتشت شش فرشته را به نام‌های بهمن، اردیبهشت، شهریور، اسفند، خرداد و امرداد انتخاب و آنها را دستیار اهورا مزدا در امور دنیوی معرفی می‌کند. در این مقاله رابطه هفت‌سین با این عناصر بررسی می‌شود.
کلیدواژهها: اَمشاسپَندان، جشن نوروز، نمادهای نوروز، هفت «سین»، هفت سِپَند
– نوروز فاطمی و بازنمایی آن در رسانه: مطالعه موردی سفره هفت‌سین/ علی آنی‌زاده
چکیده
در ایران جشن‌ها و مراسم ملی بر اساس تقویم خورشیدی و اعیاد و سوگواری‌های مذهبی بر بنیاد تقویم قمری برگزار می‌شود. به همین دلیل، بعضی از مناسبت‌های شمسی و قمری با یکدیگر تقارن می‌یابند و گاه این امر، تعارض‌هایی را موجب می‌شود از جمله مصادف شدن عید نوروز با ایام فاطمیه. در این میان، مردم برای گرامیداشت نوروز و ادای احترام به سوگواری‌های مذهبی، راه‌های میانه‌ای را بنیان نهاده‌اند که در فرهنگ مردم جلوه‌هایی آیینی یافته‌اند. البته چنین قرینه‌گی‌هایی پیش‌تر در همزمانی نوروز با سوگواری‌های خانوادگی آزموده شده و به نحو شایانی، ضمن تکریم افراد درگذشته و ادای احترام به صاحبان مصیبت، نوروز گرامی داشته شده است. از جمله مراسم «نوعید» که در اولین صبح عید پس از فوت درگذشته در مساجد یا خانه متوفی اجرا می‌شود و در واقع، اولین عید متوفی به شمار می‌رود. این مقاله تلاش دارد جلوههای آیینی سفره هفت‌سین نوروز فاطمی را در مقایسه با نوروزهای معمول، به لحاظ عناصر و چیدمان آن در پنج ویژه‌برنامه سال تحویل ۱۳۹۴ (شبکه‌های ۱، ۲، ۳، ۴ و ۵ سیما) بررسی کند.
کلیدواژهها: تقارن نوروز و ایام فاطمیه، نوروز فاطمی، هفت‌سین فاطمی، هفت‌سین قرآنی
– حاجی فیروز، پیام‌آور بهار/ الهه شایسته‌رخ
چکیده
حاجی‌فیروز نوازنده و خواننده‌ای دوره‌گرد و از کهن‌ترین پیک‌های نوروزی است که هدفش اعلام پایان زمستان و نزدیکی بهار، تبریک سال نو و دریافت پول یا هدیه به عنوان شاباش است. حاجی‌فیروز با توجه به تنوع اقلیم و فرهنگ مناطق مختلف ایران، نام‌ها، نمایش‌ها و تصنیف‌های متفاوتی دارد. در این مقاله تلاش شده است به روش اسنادی، پیشینه و خاستگاه حاجی فیروز، به همراه زمان و مشخصات ظاهری و فیزیکی او، از منظر نمادشناسی و ارتباط با دیگر آیین‌های ایرانی، مورد مطالعه قرار گیرد. در همین زمینه، تصنیف‌های حاجی فیروز و ارتباط آن با مبارک و بابانوئل نیز بررسی شده است.
کلیدواژهها: آیین، تصنیف، حاجی فیروز، نمایش مردمی، نوروز
– جلوههای کارکردی صلح در آیین نوروز؛ ثبات، عدالت، رهایی/ سویل ماکویی
چکیده
ایران جایگاه جغرافیای فرهنگی (ژئوکالچر) کانونی و مهمی در گستره تمدن ایرانی دارد. مطالعات مختلف نشان میدهند که بنمایه و ریشه بسیاری از آیین‌ها در این منطقه، معطوف به فرهنگ باستانی و کهن ایرانی است. از جمله آیین‌های رایج در این تمدن که تا دوران معاصر، با تغییر و تحولاتی برگزار می‌شود، آیین نوروز است. نوروز جشنی باستانی، با پیشینه‌ای تاریخی و طولانی است. این جشن یا آیین، جلوه‌گاه پیوند انسان با طبیعت است و همین اصل، راز پایایی و ماندگاری آن را در طول تاریخ آشکار می‌کند. یکی از جلوههای چنین پیوندی، ایجاد مفاهیم و معانی عمیقی است که با خو و سرشت گروه‌های انسانی زیسته در آن قلمرو تطابق یافته‌اند. این مفاهیم و معانی در عمق آداب و سنتهای جاری در نوروز و در طول زمان پدید آمدهاند.از جمله این مفاهیم می‌توان به فرهنگ همزیستی میان اقوام و فرهنگهای مختلف، ثبات و آرامش، نشاط، بیداری، رهایی، عدالت و امید، اشاره و تأکید کرد. در بررسی این آیین و کارکردهای آن روشن می‌شود که آیین نوروز با مفهوم صلح همپوشانی دارد. هرگاه صلح را به مثابه ثبات، عدالت و رهایی، مفهوم‌بندی کنیم، مشخص می‌شود که این مفهوم با آیین نوروز نزدیکی مفهومی بالایی دارد. بررسی بسترهای فرهنگی، اجتماعی و تاریخی ظهور این آیین نیز نشان می‌دهد که می‌توان بر روی تلفیق این دو معنا تأکید کرد و آن را محملی برای ایجاد صلح و ثبات در منطقه قرار داد (منطقه‌ای که به‌شدت نیازمند چنین مفهوم‌بندی است). در مقاله حاضر تلاش شده است تا سه مفهوم اصلی صلح یعنی ثبات، عدالت و رهایی در آیین نوروز، مورد مطالعه قرار گیرد.
کلیدواژهها: آیین نوروز، ثبات در نوروز، رهایی در نوروز، صلح، عدالت در نوروز
– ویژگی‌ها و مصادیق سبک زندگی زنان در قرآن کریم/ مجید عنان‌پور خیرآبادی
چکیده
یکی از ابعاد پیشرفت از منظر مقام معظم رهبری، سبک زندگی، رفتار اجتماعی و شیوه زیستن است. با مراجعه به آیات قرآن می‌توان نمونه‌هایی از رفتارهای فردی و اجتماعی مختلف را مشاهده نمود که جنبه درس و عبرت‌آموزی خواهد داشت. هدف از پژوهش حاضر؛ بررسی سبک زندگی زنان در قرآن کریم بر مبنای کلام وحی است: خصوصیات زنانی از جمله بلقیس ملکه سبا در آیین حکومت‌داری صحیح، تطابق رفتار سیاسی با حکم عقل، مشورت و حسن تدبیر در امر حکومت؛ یوکابد مادر موسی(ع) در فداکاری و کیاست، ذکاوت و دوراندیشی، استقلال رأی بدون تکیه بر دیگران، استقامت و پایداری، شجاعت و از خودگذشتگی؛ آسیه همسر فرعون در مبارزه و شهادت‌طلبی، قهرمان و خستگی‌ناپذیر، نفرت از ارزش‌های پوچ و مادی، طرد سیاست طاغوتی و شیطانی، انزجار از ستمکاران، ستیزه‌جویی با کافران، درایت و روشن‌بینی و از خود گذشتگی؛ و مریم مادر عیسی(ع) در پرستش و پاکدامنی، استقامت و شکیبایی، مبارزی هوشمند در سیاست، ایثار و از خود گذشتگی.
کلیدواژهها: زن در قرآن، سبک زندگی، سبک زندگی زنان، سبک زندگی قرآنی، فرهنگ اسلامی
– تحولات سبک زندگی در ایران/ کرم حبیب پورگتابی
چکیده
سبکزندگی ایرانیان که به معنای چگونگی جریانحیاتوشیوه زندگی آنان به‌صورت فردیوگروهیاست، امروزه در برخی حوزه‌ها دستخوش تحولاتی شده است. مقاله حاضر با روش‌شناسی کمّی و روش تحلیل ثانویه و با استفاده از مفاهیم زمینه، عادت‌واره و ذائقه در نظریه پیر بوردیو، به بررسی تحولات سبک زندگی در بین ایرانیان و چرایی آن می‌پردازد. مفروضه اصلی پژوهش این است که تجربه رسانه و آموزش، از راه تغییر عادت‌واره افراد، ذائقه و به عبارتی سبک زندگی آنان را تغییر می‌دهد. به منظور آزمون کیفی این مفروضه، هفت شاخص سبک زندگی تعیین و تحولات آن بررسی شده است. براساس این هفت شاخص، جهت‌گیری سبک زندگی ایرانیان به صورت گذران اوقات فراغت به صورت غیرفعال، مصرف کم کالاهای فرهنگی، گوش دادن به موسیقی پاپ، استفاده از رسانه‌‌های ماهواره‌ای، نگرش مثبت به مدیریت بدن، مصرف غذای رستوران و فست‌فود، گرایش به پوشش مانتو، کاهش میل به فرزندآوری، کاهش میل به ازدواج، و کاهش پایبندی به مناسک مذهبی تغییر کرده است. در پایان نیز، ضمن بحث و نتیجه‌گیری، الزامات سیاست‌گذاری در جهت ارتقای سبک زندگی ایرانیان صورت‌بندی و ارائه شده‌اند.
کلیدواژهها: ذائقه، زمینه، سبک زندگی ایرانیان، سبک زندگی، عادت‌واره
