اخیراً موضوع «گردشگری شبانه[۱]» و «اقتصاد شب[۲]» به یکی از محورهای مهم حوزۀ حکمرانی شهری[۳] و توسعۀ گردشگری در ایران بدل شده است. این رویکرد با تأکید بر بهرهگیری از ظرفیت شهری در ساعات اولیه شب تا ساعات آغازین صبح، تلاش دارد الگوی جدیدی از فعالیتهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را در شهرها شکل دهد و به آن مشروعیت ببخشد. در شماری از کلانشهرهای جهان، اقتصاد شبانه بهمثابۀ ابزاری جهت تنوعبخشی به زمان مصرف خدمات، افزایش اشتغال جامعۀ محلی، تقویت امنیت شهری و جذب گردشگران عمل میکند. با نظر بر چنین ادلهای، شماری از سیاستگذاران و ایدهپردازان در ایران طی سالهای اخیر با نظر بر خصیصۀ شبزیستی[۴]، بر ضرورت برنامهریزی برای فعالسازی فضاهای عمومی، مراکز خرید، رویدادهای فرهنگی و زیرساختهای حملونقل شبانه در راستای تحقق و توسعۀ گردشگری شبانه توجه و اقبال بیشتری را نشان دادهاند. این در حالی است که بهنظر میرسد در وهلۀ نخست شبزیستی نمیتواند یگانه معیار توجیهی برای تحقق و توسعۀ گردشگری شبانه در ایران باشد و ابرام طرفداران تحقق این شاخه از گردشگری در ایران با تکیه بر خصیصۀ رفتاری شبگردی نگاهی تقلیلگرایانه بر الزامات تحقق و تداوم این شکل از گردشگری است ، در ثانی الزامات پیادهسازی این شاخه از گردشگری در سایر مقاصد با ایران تفاوتهایی قابل توجه دارند.
شبزیستی: مفهومی ناکافی برای تحقق تام و پایدار گردشگری شبانه در ایران
نوشتههای مرتبط
در شماری از شـهرهای جهان گردشـگری شـبانه[۵] بـه عنصـر اصلـی رقابتپذیـری گردشـگری در شـهر بدل شده و بخش مهمی از اقتصـاد شـهری را بـه خـود اختصاص داده اسـت(مخلص، ۱۴۰۱: ۵۵). در بحث از جامعۀ ایران، شبزیستی را میتوان «گرایشی رفتاری[۶]» دانست که در برخی افراد و گروههای اجتماعی مشاهده میشود نه الگوی رفتاری متناسب با سبک زیست اسلامی-ایرانی و الگوی رفتاری عموم جامعه.[۷] شبزیستی اگرچه یکی از مؤلفههای مؤثر در توجیه پایهگذاری فعالیتهای ساماندهی شدۀ شبانه چون گردشگری است ، اما این مفهوم در بافت فرهنگی-تاریخی ایران توان بهتنهایی تبیینی کافی ندارد. چرا که شکلگیری موفقیتآمیز الگوی بومی گردشگری شبانه در ایران علاوه بر آنکه تابع ضرباهنگ زیست فرهنگی است، متأثر از مجموعهای از عوامل ساختاری، نهادی، امنیتی، اقتصادی و هویتی است. بر این اساس ترویج گردشگری شبانه در ایران مستلزم نگاهی چندعاملی و برنامهریزی مبتنی بر نیازهای واقعی جامعه است.
بهطور مشخص تحقق و توسعۀ این شکل از گردشگری در ایران مستلزم وجود مواردی از قبیل محدودهگذاری زمانی، مکانی و فعالیتی ذیل شیوۀ زیست ایرانی_اسلامی، منطق سرمایهگذاری و تحریک انگیزۀ سرمایهگذاری، امکان صیانت از امنیت گردشگران و جامعۀ در دو بعد عینی و ذهنی، توسعۀ زیرساختهای دسترسپذیر گردشگری در شب، صیانت از آرامش و آسایش جامعۀ محلی، فراهمآوری امکان خوانایی منظر شهری، تدوین چارچوبهای حکمرانی، مجوزدهی و قواعد فعالیت شبانه، توسعۀ زیرساختهای حملونقل عمومی، هدایت الگوهای رفتاری گردشگران بهسوی الگوهای مطلوب گردشگری خانوادهمحور و در رأس همه همخوانی با شیوۀ زیست ایرانی-اسلامی است. بنابراین تبیین لزوم یا امکان تحقق و توسعه گردشگری شبانه بر اساس شبزیستی نوعی تقلیلگرایی مفهومی است که میتواند بدنۀ سیاستگذاری و اجرایی را از عوامل واقعی و اثرگذار دور سازد.
الزامات حکمرانی و تنظیمگری پیش از اجرای گردشگری شبانه
هرچند توسـعه گردشـگری شـبانه با الزامات و سیاستگذاریهای مشخصی در نقاطی از جهان روی داده است؛ لیکن به دلیل تفاوت ساختاری و ریشهای در فرهنگ ها، هنجارها، اعتقادات، آیینها و شــیوههای مدیریتی متفاوت در شــهرهای گوناگون، تجویز نســخهای واحد برای گسترش فعالیت های شبانه ، خطایی است مخاطرهآفرین (برندز و همکاران، ۲۰۱۴ به نقل از کشاورزی و همکاران، ۱۴۰۲).
در ابتدا لازم است الگوی بومی گردشگری شبانه با رویکرد ایرانی–اسلامی طراحی و اجرا شود. بایسته است این الگو بر توسعه فضاهای خانوادهمحور، حمایت از صنایع فرهنگی و خلاق، رویدادهای شبانه هویتمحورِ مکانمند و زمانمند و ساماندهی پیادهراههای ایمن استوار باشد. چنین رویکردی به سیاستگذار امکان میدهد اقتصاد شبانه را نهتنها در قالب فعالیت اقتصادی، بلکه بهعنوان ابزار تقویت انسجام اجتماعی و ارتقاء هویت شهری ذیل آموزههای اسلامی و فرهنگ ایرانی مدیریت کند.
تحقق حیات شبانه شهری و گسترش فعالیتهای سامانمند در آن بهنحوی پایدار و همخوان با الگوی زیست ایرانی-اسلامی، مستلزم اتخاذ رویکردی مبتنی بر هماهنگی نهادی است. نخستین گام را میتوان استقرار چارچوب حکمرانی ملی اقتصاد شبانه از خلال تدوین اسناد ملی با مشارکت دستگاههای کلیدی دانست. سندی که نقشها، بازۀ زمانی و ساعات مجاز فعالیت مورد وفاق در خصوص گردشگری شبانه[۸]، حدود اختیارات، سازوکارهای هماهنگی و الگوهای مداخله هر دستگاه را مشخص کرده و از موازیکاری و تعارض نهادی جلوگیری میکند. بازتنظیم مقررات مجوزدهی با تمرکز بر رفع ابهامات، تسهیلگری و ایجاد پنجره واحد خدمات شبانه، شرط اجتنابناپذیر برای کاهش هزینههای مبادله و افزایش اطمینان سرمایهگذاران است. همچنین تحقق الگوی بومی گردشگری شبانه بدون زیرساختهای پایهای و خدمات پشتبانی شبانه امکانپذیر نیست. از اینرو توسعه شبکه حملونقل عمومی شبانه، استانداردسازی روشنایی شهری و ایجاد مراکز خدماترسانی شبانه باید در اولویت سیاستگذاران قرار گیرد. چنین اقداماتی نهتنها کیفیت تجربه گردشگران و خانوادهها را ارتقا میدهد، بلکه با بهبود امنیت ادراکی، بستر اجتماعی شکلگیری فعالیتهای شبانه را تقویت میکند. مجموعۀ این اقدامات زمانی اثربخش خواهد بود که تحت یک رویکرد سیاستی منسجم، مبتنی بر شواهد و همراه با پایش مستمر اجرا شود.
[۱] Nighttime Tourism
[۲] Night-time Economy
[۳] Urban Governance
[۴] Nocturnality/ nocturnal lifestyle
[۵] زمیسلونی و پاولوسینسکی (۲۰۲۰) زمان را بهعنوان یکی از عناصر اصلی در فعالیتهای تفریحی شبانه مورد تأکید قرار دادهاند، زیرا این فعالیتها عمدتاً از ساعات آغازین شب آغاز شده و تا ساعات اولیه صبح ادامه مییابند
[۶] Behavioral Orientation
[۷] از این منظر همانندسازی آیینهای دینی و مذهبی با سبک زیست شبانه، مردود است.
[۸] بازۀ زمانی و ساعات مجاز فعالیت در گردشگری شبانه میتواند بهعنوان یک استاندارد ملی مورد وفاق قرار گیرد، در حالی که در شهرهای گردشگرپذیر، این ساعات میتوانند بهصورت منطقهای و محلی با توجه به ظرفیتها و نیازهای ویژه هر منطقه تعدیل شوند.
منابع:
کشاورزی، زهره، تبریزی، نازنین، زال، محمدحسن . (۱۴۰۲). ارزیابی تأثیر شاخص های منظر شبانه شهری بر رونق گردشگری ( مطالعه موردی: کلانشهر شیراز). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، ۱۰(۳۷). ۱۴۳-۱۶۳. doi: 10.22080/usfs.2023.25310.2353
مخلص، فرنوش. (۱۴۰۱). گردشگری شبانه؛ اقدامی راهبردی یا نمایشی در مدیریت شهری؟. گردشگری فرهنگ، ۳(۱۰)، ۵۵-۵۸. doi: 10.22034/toc.2022.366416.1096
Brands, Jelle. & Schwanen, Tim. & vanAalst, Irina. (2014) Spatiotemporal Variations in Nightlife Consumption: A Comparison of Students in Two Dutch Cities, Applied Geography, Vol.54, pp.96-109.https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2014.07.008