ادبیات علمی – تخیلی: افریقا، حضور آینده ها (لوموند دیپلماتیک: ژوئن ۲۰۱۳)

آلن ویکی ترجمه ی حوا بختیاری

ادبیات علمی- تخیلی امکانات و احتمالات نهفته در زمان حال را آشکار کرده و اشکالی که آینده می تواند به خود بگیرد را متبلور می کند . به این ترتیب ترس ها و امید های مشترک را ملموس می سازد، داستان علمی-تخیلی همیشه – به شیوه ی خود – سیاسی است. در حالی که انگلو ساکسون ها ادبیات علمی-تخیلی را به شکل گسترده ای به نفع فانتزی و خیال پردازی رها کرده اند ، هنرمندان افریقایی بر آن تسلط یافته اند .

به دور از رادار های رسانه ای، گروهی از هنرمندان جوان افریقایی، انوادگان استقلال طلبی ها، سیاه ها و سفید ها، که از طریق چند وب لاگ ومشتی از مجلات پان افریقایی، با هم در ارتباط هستند، توانسته اند انقلاب فرهنگی را در سطح قاره بوجود آورده و قلمرویی را که تاکنون مختص تصورات غربی ها بوده، یعنی ادبیات علمی-تخیلی را ، به تسخیر خود درآورند. همچنان که فیلسوف سنگالی آقای سلیمان بشیر دیاین(Souleymane bachir Diagne) می گوید در قاره ای که ساخت آتیه در بحران است، معنی و مفهوم از آینده نشات می گیرد … چیزی که «انسان های نامرئی» گرد آمده در Fiction 3D ، که در« امکان نگارشی مشترک در مورد آینده داکار» مشارکت دارند و می خواهند آن را منعکس کنند ،این است که : « آینده ای که در روایت به آن استناد می شود باعث تولد زمان حال جدیدی می شود که زمان حال ما را زیر سوال می برد » (۱) .

تا اواخر سال های ۲۰۰۰، برای قاره افریقا، ضدیت با آرمان گرایی، استقرار دنیایی که از آن وحشت داریم – یکی از ابعاد داستان علمی-تخیلی– علت وجود نداشت ، واقعیت کفایت می کرد . اما از آن پس مدرنیته ، زمان حال را دگرگون کرده : در شمال مالی، اخیرا می توانستیم با «افراد بسیارمقاوم پر طاقت و مسلحی برخورد کنیم که در ذهنشان مانند قرن هفتم می اندیشند اما از تکنولوژی قرن بیست و یکم استفاده می کنند » ، مطلبی به نقل از روزنامه ی لوموند مورخ ۳۰ ژانویه ۲۰۱۳ . در بیرون یک مرکز تجاری در شهر ژوهانسبورگ، سه مرد جوانی که برای خرید شارژ تلفن همراهشان پول ندارند به ناسزاگویی بر علیه «برده داری دیژیتالِ» می پردازند…

آن وقت« چه اتفاقی می افتد وقتی جوانان جهان سومی به تکنولوژی هایی که عملا تا چند سال پیش غیر قابل تصور بود دست پیدا می کنند ؟» این سوالی است که آقای جاناتان دوتس(Jonathan Dotse) در وب لاگش به نام Afrocyberpunk مطرح کرده. « چه اتفاقی خواهد افتاد اگر این گرایش ، مثلا برای پنجاه سال آینده ادامه پیدا کند؟ چه کسی جوابگوی این سوالات است؟ مسلما نویسندگان داستان علمی تخیلی! ». در مطلبی که شاید روزی به عنوان مانیفست این صحنه ی جدید شمرده شود: « worlds : Beyond the frontiers of science fiction Developing » ، آقای جاناتان دوتس تعریف می کند که چگونه این جهان را کشف کرده . « تصور کنید یک بچه ی افریقایی با چشمان از حدقه بیرون زده در برابر تصویر نقطه نقطه ی یک دستگاه تلویزیون قدیمی که روی کانال VHF تنظیم شده نشسته، بچه ای که برای اولین بارتصاویر و صدا های دنیای شگفت انگیزو عجیبی ورای محدوده ی شهرش را می بیند. این یکی از قدیمی ترین خاطراتم است ؛ من در اواسط سال های ۱۹۹۰ در بنای کوچک و آرامی در ماموبی( Maamobi) ، منطقه ی بسته ای در حومه ی نیما(Nima)، یکی از حلبی آباد های معروف شهر آکرا (Accra) بزرگ شدم . در آن زمان ، به جز شرکت پخشی که توسط دولت اداره می شد تنها دو شبکه در تمام کشور وجود داشت، و خانواده ام اصلا امکان آبونه شدن یک شبکه ماهواره ای را نداشت. با وجود این در هر مناسبتی انواع برنامه ی جالب از اقصی نقاط دنیا روی شبکه های دولتی به نمایش در می آمد .به همین ترتیب من با داستان های علمی تخیلی آشنا شدم ، نه به واسطه ی مطالعه کتاب نویسندگان بزرگ بلکه از طریق تراوشات تقریبی دیدگاه های بزرگ و ژرف آن ها ».

از اواسط سال های ۲۰۰۰، چند شی پرنده از آسمان آفرینش افریقایی عبورکرده بودند . Les saignantes ، فیلمی که در سال ۲۰۰۵ توسط Jean Pierre Bekolo از کامرون ساخته شده بود که ماجرای آن سال ۲۰۲۵ در شهر یااونده(Yaounde) را به نمایش می گذاشت . کتاب در ایالات متحده افریقا از انتشارات ژان کلود لاتس،۲۰۰۶ از نویسنده ی فرانسوی جیبوتی تبار عبدالرحمان وابری( Abdourahman A. Waberi)، دنیای وارونه ای راتوصیف کرده که در سال ۲۰۳۳ افریقا به مرکز اقتصادی و روشنفکری دنیا تبدیل شده در حالی که لعنت شدگان روی زمین در اروپا و امریکای تهی دست و فقیر متمرکز شده اند. فرصتی برای نویسنده ی کتاب تا «انسان افریقایی را که خیلی زود از خودش مطمئن شده بود را مورد سرزنش و مواخذه قرار دهد. او خود را روی زمین موجودی برتر و منحصر به فرد انگاشته بود چون از سایراقوام ودیگر نژادها جدا شده و دور مانده بود . او مقیاس ارزش یابی را بر پا کرده و کرسی و جایگاهش را در راس آن قرار داده. سایرین، بومی ها، بربر ها، بدوی ها، کافران، تقریبا همیشه سفید پوستان به صف مطرودین فرو افتاده و تنزل کرده اند ».

در سال ۲۰۰۹، نوبت نویسنده ی آنگولایی ژوزه ادواردو آگالوزا(Jose Eduardo Agualuza) بود تا بر آینده تسلط یابد. در کتاب Barocco Tropical (Metailie ۲۰۱۱) ، که داستان آن در سال ۲۰۲۰ در لوآندا پایتخت آنگولا جریان دارد، منافع حاصل از نفت باعث شکوفایی شهر شده و ساختمان های بلند با دیوارهایی که نور را منعکس می کنند قد برافراشته اند . اما بعد، « با کاهش نرخ و ارزش نفت تمام این دنیای جدید و درخشان نیز دچار افت و تنزل می شود …پمپ هایی که آب را به بالاترین طبقات ساختمان ها می رساندند از کار افتادند. همین طور ژنراتور ها .خیلی از مهاجرین آن جا را ترک کردند. محرومین و مستضعفان از نو ساختمان ها را اشغال کردند». بازهم در جنوب تر، در کاپ(Cap)، مجله ی شیمورنگا(Chimurenga)، یک شماره اختصاصی ادبیات علمی تخیلی را در همان دوران تحت عنوان « Dr Satan’s echo chamber» منتشر کرد که خیلی مورد توجه قرار گرفت و علاقه پر شوری را برانگیخت. همان طورکه Waberi خاطر نشان می کند «این قطعا قلمروی زیبا شناختی است که در حال شکل گرفتن است و نسل جدیدی از هنرمندان جوان افریقایی را پرورش می دهد. این بدون شک یکی از نادر ترین انقلاب های واقعی است که در چشم اندازهنری افریقا در حال رخ دادن است ».

این مشخصا در مورد بخش انگلیسی زبان افریقا و به ویژه افریقای جنوبی صادق است، کشوری که از فرهنگ جمعی انگلو ساکسون تاثیر گرفته و یکی از مهم ترین صنایع نمایش و صحنه قاره را در اختیار دا رد. « آقای اولیماتا گییه(Oulimata Gueye) ، کمیسر و بازرس نمایشگاه در بخش هنر های بصری بیاد می آورد که در سال ۲۰۰۹، نیل بلومکامپ(Neill Blomkamp)، کارگردان افریقای جنوبی تبار ، نابغه ای در فرهنگ و تکنولوژی دیجیتال و مورد حمایت پیتر جاکسون(Peter Jackson)، کارگردان اثر سه گانه ، ارباب حلقه ها ، تصمیم گرفته برای فیلم برداری اولین فیلم بلندش به سرزمین کودکی و مشخصا به Chiawelo، یکی از محلات فقیر نشین ناحیه Soweto باز گردد . او با تلفیق ماهرانه زیبایی شناسی از گزارش جنگ، مستند تلویزیونی و هنر علمی تخیلی، فیلم District ۹ (۲) را کارگردانی کرد که با موفقیت و توفیق جهانی به دست آمده ، ورود « رسمی » افریقا به عرصه ی جهان علمی تخیلی را رقم زد ».

این فیلم با بیش از یک میلیون ورودی در فرانسه، توانست با ظرافت به بازبینی مجموعه سوالاتی که افریقای جنوبی معاصر با آن روبروست و درگام اول به بیگانه ستیزی اش ، بپردازد .او پناهندگان فرا زمینی را به نمایش گذاشته که در انبارهایی روی هم افتاده اند و تحت نظر و مراقبت یک شرکت چند ملیتی قرار گرفته اند که سعی دارد رمز و راز های تکنولوژیک آن ها را به دست آورد . از آن پس انتشار رمان Zoo City از نویسنده و روزنامه نگار افریقای جنوبی خانم لورن بکس (Lauren Beukes)، با درخشش و اقبال جهانی مشابهی روبرو شد . کتاب ماجراهای زنزی سپتمبر(Zinzi September) که نخست در افریقای جنوبی توسط انتشارات جاکانا مدیا (Jacana Media )، منتشر شد و سپس در بریتانیا و ایرلند شمالی به چاپ رسید، داستان کارآگاه خصوصی جو بورگ(Jo’burg)، که دارای قدرت روشن بینانه ای است را نقل می کند. این کتاب در سال ۲۰۱۱ موفق به کسب جایزه معتبر آرتور سی کلارک (Arthur C. Clarke) شد که به بهترین رمان علمی تخیلی منتشر شده در بریتانیا و ایرلند شمالی اهدا می شود .

بازدر افریقای جنوبی است که اولین مجموعه ی داستان های کوتاه علمی تخیلی افریقایی به نام AfroSF (۳) پدیدار می شود . جمع آورنده این داستان های کوتاه آقای ایوور هارتمن(Ivor Hartmann) از زیمباوه است که در ژوهانسبورگ مستقر شده . بیست متن ومطلبی که به نویسندگانی از نیجریا، غنا، افریقای جنوبی سفارش داده شده بود تلفیقی از سفر در مسیر زمان ، ابر شهرهایی که توسط باند های تبهکار به فساد کشیده شده اند،اپیدمی های فراگیر و غیر قابل کنترل ، سیاره ای که تحت سلطه و استعمارکارکنان وخدمه یک سفینه افریقایی در آمده ، مدیریت و سازماندهی که توسط ربات ها که کارکردشان متاسفانه دچار مشکل شده … « ادبیات علمی تخیلی همان طور که آقای هارتمن (Hartmann) در مقدمه کتاب به آن اشاره می کند ، تنها نوع ادبی است که به نویسندگان افریقایی امکان می دهد آینده را از دیدگاه خود مطرح کنند . اگر شما نتوانید نگرشتان از آینده را عرضه و جایگزین کنید این کار توسط شخص دیگری صورت خواهد گرفت که لزوما نسبت به نظر و بینش شما نیت و قصد خوشایند و مقبولی نخواهد داشت . به همین دلیل ادبیات علمی تخیلی ازاهمیت بسزایی برای رشد و توسعه و آینده ی قاره مان برخوردار می باشد .»

در میان نویسندگان برگزیده ، خانم ندی اوکورافور(Nnedi Okorafor) امریکایی نیجریایی تبار دیده می شود .او که تحت تاثیر علم آفرینش شناسی و تفکر جادویی و سحر آمیز اجدادش از قبیله ی ایبو(ibo) قرار گرفته، در اولین کتابش تحت عنوان Who Fears Death (چه کسی از مرگ می هراسد) (۴) به شرح قرینه ی افریقایی از ارباب حلقه ها پرداخته که در سال ۲۰۱۱ موفق به کسب جایزه World Fantasy Awards شد و مانند کتاب Zoo city( شهر باغ وحش)،در حال تهیه و تنظیم برای سینما است . کارگردانی این فیلم با خانم وانوری کاهیو(Wanuri Kahiu)، ازکنیاست، که با فیلم کوتاهش Punzi ، محلی در افریقا را به تصویر کشیده، که در معرض تغییرات جوی و گرم شدن آب و هوا قرارگرفته که با استقبال چشمگیری در فستیوال های متعدد روبرو شد .

در کتاب Zoo City ،خانم لورن بکس، اهمیت زیادی به موسیقی اجتماعی و شهری ژوهانسبورگ داده . قهرمان زن کتاب توسط تهیه کننده ای عهده دار یافتن یک خواننده ی گمشده شده . نوار صدایی پارانویاک و دود آلود که مخلوطی از موزیک hip-hop( هیپ هاپ)، electo (الکترو)، kwaito (کوایتو) وdubstep (دوبستپ)، تحت نشان تجاری و مارک Africain Dope ، افریقای جنوبی برای همراهی کتاب تنظیم شده . علاوه بر این نام آهنگ ساز جوانی توسط نویسنده قید شده :

انتاتو موکگاتا(Nhtato Mokgata)، معروف به اسپاک ماتهامبو(Spoek Mathambo)، که بدون شک یکی از نو آورترین و مبتکر ترین هنرمندانی است که در طول سال های گذشته در این قاره دیده شده . او در سال ۲۰۱۲ گفته « من نمی توانم بگویم آیا یک خانواده فکری واقعی افریقایی حول ادبیات علمی تخیلی شکل گرفته وبسط می یابد .چیزی که مسلم است این که ویلیام جیبسون(William Gibson) و فیلیپ کا. دیک (Philip k. Dick) از جمله نویسندگان مورد علاقه ومحبوب من هستند . » با ارائه دو دیسک موسیقی (Mshini Wam) در سال ۲۰۱۰ و Father Creeper در سال ۲۰۱۲ ، ماتهامبو(Mathambo)، به عنوان وارث آینده گرایی افریقایی توسط منتقدان هنری موزیک راک غربی و افریقایی برگزیده شد . این جریان که تلفیقی از اسطوره شناسی وتکنولوژی ، موسیقی سنتی و الکترونیک می باشد،در حواشی Great Black متولد شد و در سال ۱۹۷۵ در ستون های روزنامه ی نیویورک تایمزتوسط منتقد هنری Mark Dery تئوریزه و نظریه پردازی شد ، تا این که در اواسط سال های ۱۹۸۰ مجددا بر روی صحنه ی موزیک تکنو در شهر دیترویت (Detroit )، پدیدار گشت .

از امریکا تا افریقا ، دوباره این دور به نقطه ی شروع بازگشت . ماتامبو چنین توضیح می دهد که : « آینده گرایی افریقایی یک تبار شناسی فرهنگی را به وجود آورده . سون را(Sun Ra)، پیانیست جاز که می تواند برای من تاثیر گذار ترین فرد محسوب شود ، چون دنیایی تمام وکمال را خلق کرده . او از سیاره زحل آمده . این چیزی که من را مسحور و مجذوب کرده . به عنوان یک افریقایی به دلیل سیستم آموزشی تدریس شده ما از تاریخ و فرهنگمان بهره مند و تغذیه نشده ایم . و مردم لزوما به جستجو و تحقیق در این زمینه نمی پردازند. آینده گرایان افریقایی روایت تناوبی را پیشنهاد می کنند . اگر آدم سفید پوست می گوید که ما از جنگل آمده ایم و قبل از او ما هیچ بوده ایم ، ما باید یک تبار شناسی دیگری خلق کنیم که بر پایه تاریخ مان استوار باشد و همین طور در مورد تمام چیزهایی که به نظرمان مناسب بیاید . که به مقدار زیادی به غرور و شکل گیری ساختار ما به مثابه یک خلق ارتباط خواهد داشت .

هنوز خبری از بهار سیاسی در افریقا نیست . اما آینده ، همین حالا اینجا است .

۱-http://dakardeadropfiction.wordpress.com

۲-Oulimata Gueye, « Afrique & science-fiction. Un univers en pleine expansion », ۱۸ septembre 2012, www.gaite-lyrique.net

۳-AfroSF : Science Fiction by African Writers, storyTime, Johannesburg, 2013, 406 pages, 12,63 dollars. Cf. également http://ivorhartmann.blogspot.fr

۴-Cf. son blog : http://nnedi.blogspot.fr

۵-« spoek Mathambo on afro-futurism and finally taking south Africa », ۱۳ mars 2012, http://afripopmag.com