حسین عباسی
۱.هناک دراسات کثیره وکثیفه حول أفلام عباس کیارستمی یبلغ عددها – علی حدّ تعبیر أحد الباحثین السینمائیین – عدد الأغصان والأوراق والأشجار والفواکه التی نراها فی أفلامه، ولم تأتِ هذه الدراسات العدیده والمتنوعه اعتباطا، وإنّما حاز کیارستمی – المعروف لدی العرب ﺑ”کیاروستمی” – علی أفئده مشاهدیه، قبل أن یحظی بالجوائز والمیدالیات الکثیره فی شتی المهرجانات.
نوشته‌های مرتبط
لم تخلُ هذه الدراسات والحوارات والکتب والآراء مِن مدح الکُتّاب وطعنهم بالنسبه إلی هذا المخرج الإیرانی الشهیر – لا سیّما بسبب نفسیه بعض ناقدیه فی موطنه إیران – لکنّه لم یُولِ اهتماماً لأی مدحٍ وذمّ، وأری ما جاء فی “الریح والأوراق” جواباً لهم أجمع:
«أنا لستُ سیّئاً
ولستُ جیّداً
السّیءُ بعیدٌ عنّی
والجیّدُ أیضاً
أنا، أنا.» (ص: ۲۷۲)
سار کیارستمی فی مسیرته الثقافیه، فلدی انطلاق آخر أنفاسه أیضاً کان یُعَدُّ رَجلاً معطاءً فی حلبه السینما، بل أمسی مِن أهم مخرجی العالم؛ مِن أولئک الذین تتلهّف إلی مشاهده أفلامهم الناقدون، وهواه الشاشه الفضیه.
إنّ المخرج الشهیر عباس کیارستمی أخرج عدهَ أفلام روائیه طویله – مرورا بفیلمه الأول “التقریر” فی ۱۹۷۷ من میلاد السید المسیح، حتی “کعاشقه” فی ۲۰۱۳.
أما أفلامه الروائیه القصیره، فقد بدء بإخراجها قبل فیلمه الأول السینمائی. کما لدیه أفلام وثائقیه شهیره وقیّمه تعالج بعض المسائل فی المجتمع الإیرانی – لا سیّما القومیه الفارسیه. ومضافاً إلی تلک الأعمال، کتب کیارستمی عده سیناریوهات أخرجها مخرجون إیرانیون شهیرون.
ومنذ فیلمه الأول “التقریر” آلی المخرج علی نفسه أن یبتعد عن التمثیل المصطنع، أو أن یستخدم النجوم من الممثلات والممثلین – إلّا ما قلّ وندر؛ خاصه فی فیلمه: “شیرین” الذی یستدعی موضوعه اختیار الممثلات الشهیرات – لأنّه لا یودُّ البذخ أو أن یتلاعب برأس مالٍ لیس له – أی رأس مال المنتِج – وإن أکّد فی أکثر مِن موضع أنّه لا یضمن رجوع ما استثمره المنتجون، ذلک لأنّه لا یصنع أفلاماً تجاریه کی یبحث عن رضی المنتِجین، وعن هواجس بعض المشاهدین؛ إنّه یصوّر الواقع، بحیث یمسی ذلک الواقع السینمائی هو الواقع بعینه – والمشاهد یعلم مسبقاً بأنّ لکلّ فیلم سینمائی کوالیس وما خلفها.
صوّر فیلمه الأول أی “التقریر” واقعاً مریراً وحاله مزریه لأسره کسَر ظهرها الفقر، فتوتّرت العلاقه بین الزوجین، واللطیف، تعبیر المخرج نفسه: «یصل الإنسان إلی مرحله یفقد فیها جمیعَ طاقاته، فکلُّ ما یحدث فی العلاقات الزوجیه أو فی الدوائر الحکومیه، له حلولٌ فی یومٍ ما. إنّما القضیه الرئیس أن تنهزم ذاتُک فی ذاتک؛ أی لم یکن بوسعک أن تکون فاعلاً.» نعم هو ضعف الإنسان أمام المجتمع؛ مجتمع مختلف مع ذاتک.
۲:نشر کیارستمی بعض الأعمال الأدبیه، منها ثلاثه کُتب حول الملا الرومی، وسعدی الشیرازی، وحافظ الشیرازی، وهو لم یفعل شیئاً فی هذه المنشورات الثلاث، إلا أنه کتبَ بعض أبیات دواوین هؤلاء الشعراء الثلاث بشکل یَقرب من نوع کتابه “التفعیله”؛ أی أنّه قام بتوزیع المصرع الواحد علی کلّ الورقه، کی یقّرب المعنی المراد مِن الشارع الإیرانی – والأحری کلّ مَن یعی الفارسیه – والذی أمسی لا یفهم المعانی العمیقه الموجوده فی أشعار الرومی، أو سعدی الشیرازی، أو حافظ الشیرازی.
ولکیارُستمی آثار أدبیه خطّها بقلمه، منها مجموعه “بَرگ و باد” أی “الریحُ والأوراق”، والتی یسرد فیها الریحُ حکایهَ الأوراق، والأوراقُ تسرد حکایهَ الریح.
إنّ الملفت للنظر فی هذا الکتاب، أنّ المؤلف لا یعنون ما نقرأه بین دفتیّ کتابه المتکوِّن من ۳۶۲ صفحه، هل هو شعر أم نثر – وإن کان شکل کتابه النصوص والسطور، توحی بأننا أمام مقطوعات شعریه أو شبه شعریه تشبه القصیده النثریه، قریبه من الهایکو الیابانیه؛ خاصه لو تذکرنا حبَّ هذا السینمائی بالیابان، ومکوثه فی بلاد الشمس وإخراجه آخر فیلمٍ له أی “کعاشقه” هناک.
جاء فی مقدمه کتاب الریح والأوراق:
«کمقدمه:
مِن ظلم الأیام
ألجأُ إلی الشِّعر
مِن جور المحبوبِ
ألجأُ إلی الشِّعر
مِن الإجحافِ المبینِ
ألجأُ إلی الشِّعر.» (ص: ۹)
وقد استخدم کیارُستمی ثلاث مفردات مترادفه تُستعمل فی الفارسیه، لیبیّنَ لنا مدی حضور “الظلم” فی أیامه: (سِتَم، جَور، ظُلم)
ومِن إیحاءات النص الأخری، والتی تجعلنا – کقراءٍ – أن نکونَ أمام مجموعه هایکو شعریه أو تجربه شعریه (لأنّ الکاتب لا یدّعی أنه أنشد شعراً فی “الریح والأوراق”) هی تلک المفردات التی تذکّرنا بأفلام صدیقه المخرج أکیرا کوروساوا وبمناخ الهایکو والیابان الساحره الشعریه، فقد تکررت مفرده القمر، والشمس کثیراً، منها:
«هناکَ سرٌّ
بینی
وبینک
وبین القمر.» (ص: ۱۱)
أو:
«بینی وبین القمرِ
حوارٌ
لا یسمعه القمرُ
ولا أنا.» (ص: ۲۴)
ونجد الشمس والشِعر معاً:
«عندما انفلق الفجرُ
ذَبَلَ شِعری
وعندما طلعت الشمسُ
مات شِعری.» (ص: ۲۰۶)
إنّ أکثر نصوص هذا الکتاب هی عباره عن حدیث کیارستمی مع نفسه / مَعنا، إنّها إشارات إلی سیره حیاه وتجربه حیاه مِن دون روتوش:
«أردتُ أن أغرسَ زهرهً
کان هناک ترابٌ
وکنتُ أنا
ولم تکن الزهرهُ.» (ص: ۲۵۴)
ویحدّثنا کیارستمی عن نفسه مباشره:
أنا بطلُ قصهٍ
لا قصّهَ فیها
ولا بطل.» (ص: ۳۵۱)
ویتحدث عن حیاته، وعن الطریق الذی سلکها فی الحیاه – بمفردات وجیزه ومعبّره:
«بین الخیرِ والشّرِ
اخترتُ الخیرَ
کانَت طریقاً
ملیئاً بالشّرِ.» (ص: ۳۰۳)
وقد اهتمّ بمجتمعه، ولا سیّما بالأطفال، فی نصوصها هذه، فقد کرّس اهتماماً بالغاً للطفلِ فی أفلامه – خاصه فی “أین یقع منزل صدیقی؟”، و”الواجب المنزلی”، والفیلم القصیر “الخبز والزقاق”:
«دُمیهٌ دونَ رأس
فی یدیّ طفل
فی حضن امرأه حائره.» (ص: ۱۶۲)
ونقرأ فی مکان آخر عن هواجس الأطفال وعالمهم:
«سألَ الطفلُ
لماذا الأسماک
تحبُّ العوم
إلی هذه الدرجه.» (ص: ۷۸)
۳:یذکّرنا عنوان مجموعه “الریح والأوراق” للراحل عباس کیارُستمی بمجموعه شعریه لأدونیس، عنوانها “أوراق فی الریح”، وهی لوحات شعریه عمیقه المغزی تتشکّل مِن ۵۹ قطعه، جاء فی اللوحه الأخیره:
«عِش ألِقاً وابتکر قصیدهً وامضِ:
زِد سعهَ الأرضِ.» (أدونیس. ص: ۱۱۶)
تألقَ عباس کیارُستمی فی مسیرته الفنّیه، وابتکر أفلاماً، ومضی، وزاد سعهَ الأرض التی کلما أرادت أن تضیّقَ الخناق علیه، کلّما ازداد إبداعاً، وألقاً، وأفلاما…
وقد وافق هذا النص الآتی أیام وفاته، إذ رحل فی نهایه رمضان لعامنا الهجری الراهن ۱۴۳۷:
«نحنُ فی نهایه رمضان
أمامَنا سَفَرٌ
وسُفرهٌ دونَ طعام.» (ص: ۱۷۷)
تمّت الإشاره فی النص إلی الکتب التالیه:
کیارُستمی، عبّاس. (۱۳۹۰ ش). باد و برگ. طهران: چاپ و نشر نظر.
پورمُسلمی، طالب. درباره ی عباس کیارستمی. مجموعه مقالات. (جاهز للطبع)
أدونیس. (۱۹۹۶). الأعمال الکامله؛ أغانی مهیار الدمشقی وقصائد أخری. ج ۱. دار المدی للثقافه والنشر. سوریا: دمشق.
مدینه الأهواز: ۱ / شوّال / ۱۴۳۷
نگاهی گذرا به تجلی برخی از موضوعات فیلم های عباس کیارستمی در مجموعه ی “باد و برگ”. از آن شمار است، اهتمام وی به “کودکان” در فیلم هایی چون نان و کوچه، مشق شب و خانه ی دوست کجاست؟.
نگاه کیارستمی در مقام شاعر – همانند نگاهش در سینما – معطوف به زندگی و دغدغه ی ساده ی کودکان است: «کودکی پرسید / ماهی ها / چرا این همه / آب تنی را / دوست دارند؟» (ص: ۷۸). نیز، معطوف به رنج های بی پایان انسان است، که در پی آن زندگی می آید: «عروسکی بی سر / در دستان کودکی خُفته / در آغوش زنی / سرگردان.» (ص: ۱۶۲)
عباس کیارستمی، همانگونه زیست، که شاعر پُرآوازه ی سوری در کتاب “کودکی، بوطیقا و تبعید” از “انسان” می خواهد: «تابناک زى، شعرى پى افکن و برگذر: / بر گسترهى زمین بیفزا.»
عنوان این یادداشت، از نوشته ی کیارستمی برداشت شده: «من، نه بدم / نه خوبم / بد، از من جداست / و خوب هم / من، منم.» (ص: ۲۷۲)
