آیین استقبال از هیات های خارجی در عهد صفوی

نقش آیین ها و مناسک اجتماعی در بازسازی جامعه صفوی

آیین استقبال از هیات های خارجی در عهد صفوی

ورود هیات های خارجی چه به عنوان سفیر یا جهانگرد یا بازرگان را بیشتر از زمان حکومت شاه عباس اول دانسته‏اند. اگرچه سفرنامه ونیزیانی که در زمان آق قویونلوها و ابتدای صفویان در ایران حضور داشته اند موجود است اما با توجه به شرایط حکومت شاه اسمعیل صفوی که دولتی نوین با مذهبی متفاوت را بنیان می نهاد و دایم در معرض حملات و جنگ های مدعیان حکومت و نیز همسایگان نگرانی بود که با اضطراب، قدرت گرفتن لحظه به لحظه دولت شیعی مذهبی را شاهد بودند که آن را برنمی تافتند، زمان یا روی خوشی برای پذیرش خارجی‏ها باقی نمی ماند.

دوران طولانی حکومت شاه طهماسب نیز معمولا با سفرنامه جنیکسون سنجیده می شود که چگونه جای پای آن کافر را با خاک پوشاندند و مشخص می شود که با چه دیدی به خارجیان نگاه می شده است. پس از مرگ شاه طهماسب، دوران گذرای اسماعیل دوم و محمدخدابنده هیچ یک با ثباتی همراه نبوده که مشوقی برای سفر هیات‏های بازرگانی یا سیاسی به ایران باشد و به واقع از زمان قدرت گرفتن شاه عباس است که با تثبیت اوضاع کشور، دید تجاری این پادشاه صفوی و نیز تدابیر زیرکانه وی برای مقابله با عثمانی و پیروزی ها و بازپس‏گیری بسیاری از مناطق ایران که مدت ها در دست این رقیب دیرین افتاده بود، شاهد افزایش ناگهانی حضور هیات های مختلف سیاسی تجاری یا مذهبی در اصفهان هستیم که هریک با تشریفات کم نظیری مورد استقبال قرار می گرفتند، سکنا داده می شدند و آزادانه به فعالیت های مدنظر خود می‏پرداختند.

در زمان شاه عباس، سفیر بیگانه از روزی که قدم به خاک ایران می گذاشت میهمان شاه خوانده می شد و حکام و ماموران دولتی در هر شهر و دهکده برای پذیرایی اش بر یکدیگر سبقت می جستند. مهماندار هر سفیری با مراقبت و احترام بسیار او و همراهانش را از محلی به محل دیگر انتقال می داد تا به پایتخت یا هر جای دیگری که شاه آنجا بود می رسیدند. در راه چون به شهری نزدیک می شدند حاکم و بزرگان شهر با جمعی از مردم آنجا تا چند فرسنگ به استقبال ایشان می آمدند(فلسفی ج۲،۱۳۹۱: ۷۷۶).

اینکه جمع شدن شمار زیادی از مردم در خارج شهر حسب فرمان شاه یا خان و حاکم هر منطقه بوده در هیج منبعی به صراحت اشاره نشده است. از سوی دیگر این استقبال چنان گرم و پر هیاهو بوده که برای مشاهده کننده خارجی حس بسیار خوب پذیرفته شدن با آغوشی باز را تداعی می نموده است. «کمپفر» می نویسد: «در بعضی ولایات مردم آنقدر مهماندوست هستند که با ساز و دهل در خارج شهر به استقبال مهمانان غریب می روند و به آنها گل و شراب و میوه هدیه می دهند و با شکوه جلال آنان را تا منزلشان بدرقه می کنند»(کمپفر،۱۳۶۰: ۲۴۳).

«آدام اولئاروس» که به همراه هیات عریض و طویل آلمانی با مشقات بسیار از راه قفقاز به ایران وارد شدند نیز از لحظه‏ای که نامه پذیرش ایشان از دربار می رسد به وضوح شاهد تغییر اوضاع و فضا به نفع خود هستند و شهر به شهر مورد استقبال گرم مردم قرار می گیرند و البته در هر شهر هم به نیکی پذیرایی می شوند. استقبال عامه عموما با ساز و موسیقی همراه است و عده ای نیز در میان خیل مستقبلان وظیفه سرگرم سازی مردم حاضر را برعهده دارند و از هیچ کاری برای ایجاد اوقاتی مفرح برای مردم روی گردان نیستند: «یک چهارم مایل مانده به شهر بیش از دو هزارنفر مردم پیاده با پرچم کوچک که بر سر چوب های بلندی استوار بود … در انتظار ما جمع شده بودند. آنان موسیقی شاد و مخصوصی را با سنج، نی لبک و دیگر آلات موسیقی ناشناخته می نواختند … چند نفر با تکان دادن دست خود ابراز خوشحالی می کردند و کلاه خود را دور سر می چرخاندند، سپس به هوا پرتاب می کردند و دوباره آن را می گرفتند و در مقابل و نزدیک ما فریاد خوشحالی می کشیدند… هنگامی که به دیوار شهر نزدیک شدیم تعداد زیادی طبال و نوازنده شیپور و ترومپت بر روی آن ایستاده و همراه با سایر خوانندگان چنان سروصدایی به راه انداخته بودند که انسان حتی قادر نبود صدای خود را بشنود»(آدام اولئاروس،۱۳۸۵: ۵۸). غیر از این در شهر روی تمام بام ها و در ازای هر دیوار چراغی در کنار چراغ دیگر روشن کرده بودند که تعداد آن به بیش از ۲۰هزار می رسید و به چشم زیبا و دیدنی می آمد. روشن کردن این چراغ ها نشانه ای از خوشحالی بود که تا پاسی از نیمه شب ادامه داشت(آدام اولئاروس،۱۳۸۵: ۶۰). «روز دهم آوریل برابر با دوشنبه عید پاک به طرز باشکوهی وارد اردبیل شدیم. نحوه استقبال از ما جالب و دارای مواردی کم نظیر نسبت به آنچه در شماخی دیدیم بود… جمعیت انبوهی سواره و پیاده دیدیم که با جدا شدن از هم راهرویی را برای گذشتن ما از آنجا ساخته بودند… در اینجا دیدنی زیاد به چشم می خورد. دوپسربچه که پیرهن سفید و بر روی آن پوستین رنگین به تن داشتند، در حالی که ترکه ای از چوب درخت انجیر یا کاج که بر سر آن نارنجی فرو کرده و در دست گرفته بودند، از مقابل فرستادگان گذشتند. این دو از روی کتاب اشعاری در مدح حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و شاه صفی می خواندند. آنان محصل و از ابدال بچه گان بودند. سپس چند نفر که به طور کامل سفید پوشیده بودند به سوی ما آمدند و به طرزی ماهرانه آواز پرندگان از جمله هزاردستان را تقلید می کردند. طبالان و کرناچی ها نیز از کنار ما رد شدند. چند نفری نیز در حالی که به یکدیگر را چسبیده و دایره ای درست کرده بودند آواز می خواندند و می رقصیدند. در جایی دیگر عده ای به هوا می پریدند و کلاهشان را بالا می انداختند و فریاد کنان آن را دوباره می گرفتند(آدام اولئاروس،۱۳۸۵: ۱۰۲). «وارد دارالسلطنه اصفهان شدیم. چند راس اسب برای سواره رسیدن به داخل شهر برای ما فرستاده بودند … به سبب وجود گردوخاک بسیار، انسان قادر نبود شش قدمی خود و همین طور توده مردم و سوارانی را که جمع شده بودند ببینند. از میان کوچه ها و خیابان های بسیار شهر که مردم برای دیدن ما اکثرا بر بام خانه ها جمع شده بودند گذشتیم» (آدام اولئاروس،۱۳۸۵: ۱۷۶).

یکی از همراهان دن گارسیا دوسیلوا فیگوئرا، سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا که در سال ۱۰۲۶ ه.ق.از راه هندوستان و جزیره هرمز به ایران آمده در مورد استقبال از هیات ایشان در شهر های مختلف توضیحاتی داده است. وی به ترکیب جمعیتی حاضر هم اشاره و گزارش کرده که معمولا در این جماعت استقبال کننده حضور زنان نیز چشمگیر بوده و فقط در شهری مذهبی مانند قم زنان در استقبال حضور نداشته اند: «جمعیت پیاده و سوار در سرتاسر خیابان موج می‌زد. در میان آنها دو ردیف رقاص مشاهده می‌شد– یک ردیف زن و ردیف دیگر ۶ یا ۷ پسر با موهای بلندکه همچون زنان و دامن‌هایی که تا قوزک‌هایشان می‌رسید پوشیده بودند(فیگوئرا،۱۳۶۳: ۱۳۰). وی در مورد پیشواز در کاشان می نویسد: ابتدا چند سوار و در پی آنها حکام شهر و همراهان را مشاهده کردیم. همه پیشواز کنندگان سوار بر اسب بودند با همانگونه لباس‌ها که در دیگر مکان‌ها دیده بودیم و همگان چابک و آراسته. همراه این گروه، گروه دیگری مرکب از ۵۰۰ تفنگدار و جمعی از مردم شهر پیش می‌آمدند که در جلو آنها موسیقی معمول ایرانیان مرکب از طبل و دف نواخته می‌شد و نیز رقاصانی مرکب از زنان و پسران جوان حرکت می‌کردند. آنچه در این تشریفات درخشندگی بسیار داشت گروهی زن اسب سوار بود که نسبت به دیگران شخصی داشتند. (همان: ۲۳۹) او استقبال در قم را چنین توصیف می کند: و… فرق این استقبال با دیگران عده زیاد مستقبلین بود که تا آنگاه سابقه نداشت … در میان این جمعیت انبوه حتی زن هم دیده نمی‌شد و حال آنکه در شهرهای پسین اکثریت تماشاچیان را زن‌ها تشکیل می‌دادند … قاضی شهر به سفیر گفت … علت این امر تقدس فوق‌العاده مردم این شهر است که زنان هیچگاه خود را به اجنبی و به خصوص فرنگیان نشان نمی‌دهند. (همان: ۲۵۰)

برادران شرلی نیز تحت تاثیر استقبالی که از ایشان به عمل آمده قرار گرفته و آن را گزارش کرده اند:« ورود سفیر انگلیس با سر رابرت شرلی به اصفهان- سه میل به آن شهر عظیم مانده از ما خواهش کردند که به قدر یک ساعت در باغی که پادشاه در آنجاست استراحت کنیم. در آن باغ برای ما جشن و ضیافتی ترتیب دادند. کارگزار دولت انگلیس و بعضی تجار انگلیس به استقبال سفیر آمدند. بعد از آنها حاکم اصفهان و خزانه‌دار و خواجه نظر، رییس ارامنه با جمع قزلباشان شهر با چهار هزار نفر سوار بر اسب‌های ممتاز به استقبال ما آمدند. دشت‌ها و کوچه‌ها تا دو میل در سر راه ما از تماشایی‌ها پر بود و مرد و زن زیاد از شهر که اقلا ده هزار نفر می‌شدند، هنگام عبور ما به صدای بلند خوش آمد می‌گفتند. میان سوارها ۴۰ طبل بزرگ بود. همچنین زن‌های فاحشه و بچه‌ها کم نبودند و با رقص‌های عجیب و غریب اسباب زینت این پذیرایی گشته بود. (برادران شرلی، ۱۳۶۲: ۱۴۷)

با توجه به شرح و توصیفاتی که ذکر شد از آنجا که مهمانان خارجی عنوان مهمان ویژه شاه را می یافتند و کلام شاه در حد یک دستور دینی لازم الاجرا بود لذا حاکمان از هرچه در توان داشتند برای خوشامد این مهمانان دریغ نمی‏کردند و مردم نیز به تبع ایشان وظیفه خود می دانستند که برای خشنودی شاه و نماینده اش بکوشند. این چنین بود که اتفاق ساده عبور یک هیات تجاری یا سیاسی از شهر تبدیل به واقعه ای هیجان انگیز و سرشار از شور و حال می شد که دست کمی از یک مراسم جشن و سرور ملی یا مذهبی نداشت و فرصتی فراهم می کرد تا تجمعی هدفمند و هماهنگ از توده های مردم بزرگ و کوچک و زن و مرد شکل بگیرد که در مکانی مشخص(از چند فرسنگی خارج شهر تا داخل شهر) گرد هم می آمدند و مجموعه ای از اعمال نشاط آفرین و شادی بخش را با رقص و ساز و آواز به جا می آوردند و این اتفاق با از راه رسیدن هر بیگانه که مورد پذیرش شاه باشد بارها و بارها تکرار می شده و وقفه ای دلنشین در زندگی یکنواخت روزمره ایجاد می نموده است.

منابع:

– اولئاروس،آدام، سفرنامه آدام اولئاروس، ترجمه احمد بهپور، تهران، ابتکار نو: ۱۳۸۵

– شرلی، سررابرت، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس به کوشش، به کوشش علی دهباشی، تهران، انتشارات نگاه:۱۳۶۲

– فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، انتشارات نگاه: ۱۳۹۱

– فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا، سفرنامه فیگوئرا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشرنو:۱۳۶۳

– کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران،شرکت سهامی انتشارات خوارزمی: ۱۳۶۰