امانوئل رائول برگردان شهباز نخعی
از کاتانگا تا چین، مسابقه پرش از مانع
مواد معدنی مورد استفاده در تلفن های همراه، به ویژه در آفریقای مرکزی، با نقض ابتدایی ترین حقوق اجتماعی استخراج می شود. به این امر می بایست آسیب های وارد شده به محیط زیست را نیز افزود. با این حال، موسسه ای کوشیده «تلفنی عادلانه » بسازد، اما با مشکلاتی از جمله بازار سیاه و نقص در صدور تائیدیه روبرو شده است.
تلفن هوشمند، با ۴,١ میلیارد دستگاه تولید در سال ٢٠١۵ (١)، نماد آشکار اقتصاد جهانی شده ای است که بر پشت هر آیفون با این عبارت نقش بسته است: «ساخته شده در کالیفرنیا، سرِهم شده در چین». دو مارک اصلی، اپل (با ٢٣١ میلیون دستگاه تولید در سال ٢٠١۵) و رقیب کره جنوبی آن سامسونگ (٣٢۴ میلیون) (٢)، رقابتی سخت با یکدیگر دارند.
این شمار تولید حاصل شرایط کاری رقت انگیزی در کارخانه های مونتاژ آسیایی است که موج هایی از خودکشی در «فوکس کن»، یکی از پیمانکاران اصلی چینی، توجه ها را به آن جلب کرده است. در اوت ٢٠١۵، سامسونگ ناگزیر شد صندوقی به مبلغ ٧٨ میلیون یورو برای پرداخت غرامت به کارکنانی اختصاص دهد که درمیان آنهابیش از ٢٠٠ مورد سرطان خون تشخیص داده شده بود (٣). «هوآوی»، سومین تولید کننده تلفن هوشمند، که به نوبه خود متهم به بکارواداشتن کودکان (۴) است، درسال ٢٠١۴ ناگزیرشد یکی از کارخانه های خود را ببندد. به علاوه، بیش از ٣٠ نوع مواد معدنی، که از قاره های مختلف می آید، در فرآیند تولید تلفن هوشمند به کار می رود. این مواد، که با وجود آسیب های زیست محیطی از دل زمین بیرون کشیده می شود، از جمله در جمهوری دموکراتیک کنگو (RDC) منشا بروز درگیری های مسلحانه است.
با این وصف، آیا تولید تلفن همراه با احترام به حقوق انسان ها و محیط زیست یک آرمان یا حتی امری غیرممکن است؟ یک موسسه اجتماعی هلندی به نام «فیر فون» می خواهد به این چالش بپردازد. از بهار سال ٢٠١٣، این موسسه ۶٠ هزار دستگاه از تلفنی که با عنوان «تلفن اخلاقی» عرضه می کند را فروخته است. در تابستان ٢٠١۵، «فیرفون ٢» را عرضه کرده و امیدوار است هرسال ١٠٠ هزار دستگاه از آن را بفروشد. استدلالش برای جلب مشتری این است که تامین مالی مواد معدنی به کار رفته در تلفن هایش توسط شبه نظامیان جمهوری دموکراتیک کنگو انجام نشده و مونتاژ آنها نیز در کارخانه هایی در چین انجام می شود که در آنها بازرسی های منظمی درمورد تامین شرایط مناسب کار صورت می گیرد و کارگران آنها از مزایا و خدمات اجتماعی فوق العاده برخوردارند. همچنین، عمر این تلفن ها طولانی تر و آسیب زیست محیطی آنها کمتر است زیرا قطعات یدکی آن به راحتی در دسترس است و استفاده کننده خود می تواند آنها را تعویض کند. «فیرفون»، که درآن تاحد ممکن از پلاستیک و مس بازیافتی استفاده شده، یک شعبه برای بازپس گیری دستگاه هایش در اروپا و برنامه ای برای بازیافت آنها در غنا ایجاد کرده است.
اتکا این موسسه نه بر سرمایه گذاران، بلکه به مصرف کنندگانی است که طی چند هفته، در یک کارزار مالی مشارکتی در اینترنت نزدیک به ٧ میلیون یورو پرداخت کردند. شیوه دیگر تامین مالی نیز پیش فروش است: خریداران پذیرفته اند ۵٢۵ یورو برای دستگاهی بپردازند که هنوز ساخته نشده و چند ماه بعد تحویل داده می شود.
«ابزار افشاگری»
عرضه این دو تلفن، که ارزش افزوده آنها فقط از جنبه فناوری است، موجب ایجاد شور و شوق در رسانه هایی شده که به رغم محدودیت های بسیار این شیوه تولید (۵)، همواره آماده استقبال از ابتکارهای «اخلاقی» و «عادلانه » هستند. تولید کننده خود اذعان دارد که: «فیرفون هنوز با عادلانه بودن فاصله دارد». بلندپروازی نه چندان متعالی «ایجاد جنبش به نفع الکترونیکی عادلانه تر» و با آگاهی ازاین امر است که راه ناهموار و پراز سنگلاخ است. چنان که آقای باس وان آبل، که با او درمحل شرکتش در طبقه سوم یک انبار صنعتی سابق در بندر آمستردام دیدارکردیم می گوید، برای شروع کار در جمهوری دموکراتیک کنگو، فیرفون ناگزیر از رویارویی با هزینه های اولیه… و فساد کارمندان محلی بود. می باید کسانی را مامور گرفتن تصویر از معادن می کردیم.
پس از آن می باید با واقعیتی دیگر روبرومی شد که دریک ویدیوی تصویر برداری شده توسط یک گروه درسال ٢٠١١ در منطقه کاتانگا در جنوب کنگو دیده می شد. این ناحیه معدنی بیشتر غیرصنعتی و حتی خانوادگی است. کودکان و نوجوانان همراه با والدین خود دراین معدن کار می کنند. فزون براین، برای یافتن قلع دارای گواهی « بی ارتباط با درگیری نظامی »، فیرفون به کنسرسیوم صنعتی سازمان غیر دولتی (ONG) و کنشگران محلی و بین المللی پیوست. آنها از نظام تائیدی استفاده می کنند که بسته بندی و برچسب زنی خاصی دارد (۶). این امر که برپایه پیشنهادات گروه کارشناسان سازمان ملل انجام شده، پس از تائید توسط کنگره آمریکا بنابرقانون «داد- فرانک» در ژوئیه ٢٠١٠، به صورت برنامه ای لازم الاجرا درآمده است. ماده ١۵٠٢ این متن، که هدف آن چهارچوب بندی عملکرد وال استریت است، شرکت های مستقر در آمریکا را وادار می کند از مواد معدنی که توسط گروه های مسلح جمهوری دموکراتیک کنگو تامین مالی می شود استفاده نکنند. مشکل این است که روند تائید معادن روشن و واضح نیست و پنج سال بعد از تصویب قانون، تنها چند ده ناحیه می توانند قلع را به صورت قانونی بفروشند. به خاطر احتیاط و سهولت، شماری از غول های الکترونیک از تهیه مواد درمحل خودداری می کنند و به ایجاد یک تحریم عملی بر روی «T ٣» – قلع (tin در انگلیسی)، تانتال و تنگستن – می پردازند که بربخش معدن کاملا اثر می گذارد و بین ٨ تا ١٠ میلیون تن به آن وابسته اند.
دکتر کریستف وگل از دانشگاه زوریخ و دکتر بن رادلی از انستیتوی بین المللی مطالعات اجتماعی لاهه، درسال های ٢٠١٣ و ٢٠١۴ به ۴ منطقه ای که بهتر از مناطق دیگر اداره می شد رفته اند. آنها در آنجا «وضعیت اقتصادی فاجعه آمیزی» یافتند (٧): کاهش یا رکود قیمت ها و افزایش هزینه های معدن کاران، درحالی که بازارسیاه بیداد می کند. ازاین بدتر، وسعت منطقه و تحرک گروه های مسلح می تواند موجب شود که یک معدن تائید شده تحت کنترل گروه های مسلح یا کارگزاران غیرنظامی آنها باشد. بسیاری از کارگران معدن ناگزیر به روآوردن به فعالیت های روستایی شده اند که درآمد آن به طور متوسط یک ششم کار در معدن است. عده ای دیگر نیز به خدمت گروه های غیرنظامی درآمده اند.
گروهی شامل ٧٠ دانشگاهی، نمایندگان سازمان های غیردولتی و دیگر کارشناسان کنگویی و بین المللی، در نامه ای سرگشاده که در سپتامبر ٢٠١۴ منتشر شده، این وضعیت را افشا کرده اند: «مواد معدنی تغذیه کننده درگیری ها است ولی عامل آن نیست (…). مبارزات قدرت درسطح محلی و ملی، مسایل مربوط به دستیابی به زمین، هویت و تابعیت عوامل ساختاری مهم تری است که به درگیری ها منجر می شود». آنها سپس خواستار توجه بیشتر کنشگران محلی می شوند. با آن که «برای اخلاقی تر شدن روش تولید پیشرفت هایی شده، ولی کاری برای بهبود شرایط زندگی کنگویی ها انجام نشده است». این را کارشناسانی می گویند که دکتر وگل و دکتر رادلی درمیان آنها هستند و ازاین بیم دارند که «بازرگانی عادلانه» پرده ای برای پوشاندن استعمارنوی اقتصادی در شرق کنگو باشد. آقای وان آبل بدون حاشیه رفتن می گوید: «اقداماتی که برای صدور تائیدیه انجام شده، چنان که ما امیدواربودیم، نقشی در توسعه جوامع محلی نداشته ولی موجب ازسرگیری مبادلات شده و این امری اساسی برای اطمینان بخشیدن به خریداران دربرابر جمهوری دموکراتیک کنگو است». موسسه مشکلات خود را در تارنمای اینترنتی اش مطرح کرده و از منتقدان خواستار کمی صبوری شده است. «درمرحله بعد باید به کار کودکان حمله کرد. هدف بهبود مداوم عملکرد است».
پس از قلع و تانتال گواهی شده، شرکت به برگزیدن معادن مسئولیت پذیر تنگستن در روآندا پرداخت و خواستار بهره برداری معدن طلا به شیوه بازرگانی عادلانه در پرو و کلمبیا شد. اما مشکل بزرگ همچنان نفوذ در بازار طلا در چین است. این را آقای وان آبل، که از سفری برای دیدار با پیمانکار کارگزار خود «های پی اینترنشنال» بازمی گردد، می گوید. برای تضمین تولید دستگاه ها درشرایط رضایت بخش، موسسه به طور منظم کسانی را مامور بازرسی می کند. همچنین، یک سازمان حسابرسی ومشاوره چینی مامور شده که ترازنامه ای اجتماعی از عملکرد تولید کننده تهیه و روی تارنمای آن منتشر نماید. درکارخانه «های پی» در سوژو (استان جیانسونگ) مشکلاتی درمورد امنیت، استفاده از کارگران موقت (۶١ درصد کل کارگران) و به ویژه ساعت کار هفتگی رصد شده است. یک گزارش موسسه حسابرسی می گوید: «در ژوئیه سال ٢٠١۴، برخی از کارگران تا ٧٧ ساعت در هفته و ٢٨ روز پیاپی کارکرده اند (٨)».
بنابرگفته «فیرفون»، های – پی تعهد کرده که از به کارگرفتن کارگران موقت خودداری نموده و شمار ساعت کار هفتگی کارگران بیش از ۶٠ ساعت نباشد. با این حال، بنابرگفته آقای وان آبل: «اگر از زمان کار زیاد کاسته شود، کارگران پول کمتری به دست می آورند و ممکن است کار را ترک کنند. اضافه کاری بخش مهمی از دستمزد ایشان است؛ باید به شکلی از پاداش پولی دست یافت».
به یمن مشاوره های سندیکای آی جی متال آلمان و یک نهاد پژوهشی متخصص درمورد شرکت های فراملیتی «سومو» (٩)، ایده صندوق مزایای تکمیلی کارگران پدید آمد که می باید زندگی روزمره کارگران را بهبود بخشد و تشکلی برای نمایندگی آنان درموسسه ایجاد نماید. این صندوق، با بهره گیری از ۵ دلار برای هردستگاه تلفن فروخته شده، ٣٠٠ هزار دلار (٢٧٢ هزار یورو) با نخستین مدل تلفن هوشمند جمع آوری نموده و این رقم به نفع ۵٠٠ تا ٩٠٠ کارگر (بسته به میزان سفارشات) پیمانکار آن زمان، کوئوهونگ هزینه شده است. این رقم اساسا به صورت پاداش (به طور متوسط ٩٠ یورو اضافی درهرماه) است. همچنین، ازاین پول برای افزودن میوه به خوراک کارگران یا برگزاری میهمانی و گردش استفاده شده است. اما، از آنجا که فیرفون برای تولید مدل جدید تلفن خود، پیمانکار را تغییر داده، ازاین پس کوئوهونگ از این صندوق برای ایجاد ارتباط، محل گفتگو بین کارگران و مدیریت استفاده می کند. درحال حاضر، فیرفون درحال تشکیل این صندوق در کارخانه مونتاژ های- پی در شنزو «استان هبی» به نفع مجموع کارگران، یعنی حدود ٣ هزار حقوق بگیراست.
اگر تلفن ساخت این موسسه با معیارهای بازرگانی عادلانه تطبیق نمی کند، چرا آن را «فیر* فون» نامیده است؟ آیا این تقلب در عرضه کالا نیست؟ آقای وان آبل با یک چرخش پاسخ می دهد: «این نام نه به معنای آنچه ما هستیم، بلکه آنچه که می خواهیم باشیم است». برای توضیح، او به مرحله آغاز برنامه برمی گردد: کارزاری برای مواد معدنی از مبدا منطقه درگیری درسال ٢٠١٠ با سازمان اکسیون اید، زمانی که این سازمان یک بنیاد هلندی هنری، علمی و فناوری به نام واگ سوسایتی را اداره می کرد: «ما خواستار یک بسیج معمول سازمان های غیر دولتی نبودیم. از آنجا که من طراح هستم، فکر کردم ساخت یک تلفن می تواند راه خوبی برای افشای آنچه که در زنجیره تدارکات آن می گذرد باشد».
پس از دوسال که در جستجوی یک معدن قلع «نیالوده با درگیری ها» در جمهوری دموکراتیک کنگو گذشت و پس از آن که یک کارخانه چینی حاضر شد بپذیرد که (کمی) روال اجتماعی خود را ارتقا دهد، وضعیت فیرفون تغییر یافت و درسال ٢٠١٣ به صورت یک موسسه اجتماعی درآمد. درآن زمان، مساله نام بحث هایی در میانمان برانگیخت: «ما برای این می خواستیم واژه “فیر” را برای این دستگاه استفاده کنیم که مردم خواهان مفهوم واقعی آن بودند. همچنین، این می توانست موجب شود که دارندگان آیفون یا سامسونگ درمورد مسئولیت اجتماعی و زیست محیطی شان ازخود سئوال کنند». ازاینجا موضوع شفافیت شرکت پیش آمد که در تارنمای خود نام تامین کنندگان مواد اولیه، ریز هزینه های تولید و ترازنامه اجتماعی پیمانکاران را منتشر کرد ، بدون آن که بکوشد جنبه های منفی آنها را پنهان کند.
هنگامی که فیرفون کارزار تامین مالی خود را آغاز کرد، هدف راهبرد ارتباطی این بود که خود را «در موقعیت آسیب ناپذیری» قراردهد. «هربار که از ماانتقاد می شد – و این کم نبود -، ما انتقاد ها را با میل می پذیرفتیم». او توضیح می دهد که با روزنامه های آلمان و هلند تماس گرفته و ماجرای رشوه دادن برای تصویربرداری از معدن ها را شرح داده است. این کار را «مانند یک تمثیل روایی کارآمد از پیچیدگی یک زنجیره تدارکاتی» انجام داده است. فیرفون موجب طرح پرسش هایی درمورد عملکرد مجموعه زنجیره تدارکات شد. از آنجا که این دستگاه هنوز با عادلانه بودن فاصله دارد، درمورد دیگران چه می توان گفت؟ در مقام مقایسه، فیرفون تا حد زیاد گالاکسی اس ۴ سامسونگ را پشت سر می گذارد که نخستین تلفن همراه «تایید شده ازنظر محیط زیست و مسئول از نظر اجتماعی» توسط سازمان سوئدی توسعه TCO، و به زحمت بهتر از یک تلفن تائید نشده است.
کنشگران بازرگانی عادلانه این محصول جدید را با نگاه مساعد می نگرند. خانم امیلی دوروشا، هماهنگ کننده پایگاه بازرگانی عادلانه، از آن به عنوان یک «ابزار افشای شرایط کار» استقبال می کند. خانم دومینیک روایه، مدیر ماکس هاولار فرانسه آن را به صورت «پیشرفت مداوم» می بیند. دراین مورد، فیرفون به مفهوم بازرگانی عادلانه می پیوندد که برای آن پدید آمده که مقررات بازرگانی جهانی را متحول کند.
با گردش مالی ای که در یک سال و نیم از صفر به ١۶ میلیون یورو رسیده – و همه آن سرمایه گذاری مجدد شده -، فیرفون عنوان «موفق ترین شرکت نوپای فناوری» را از نشر تخصصی اینترنتی «نکست وب» به دست آورده است (١٠). این پیامی به این بخش می فرستد: مصرف کنندگان در انتظار محصولاتی هستند که به سوی اخلاق برود.
* لغت فیر(Faire) در این جا به معنی عادلانه و منصفانه بکار گرفته شده مثلTrade Faire که به معنی تجارت منصفانه یا عادلانه است
١-
International Data Corporation (IDC), 27 janvier 2016, www.idc.com
٢- مقاله « سامسونگ یا امپراطوری ترس » ، لوموند دیپلماتیک ژوئیه ٢٠١٣
٣-
Santé & travail, no 92, Paris, octobre 2015.
۴-
Notamment sur le site http://chinalaborwatch.org et dans « Les secrets inavouables de nos téléphones portables », « Cash investigation », France 2, 4 novembre 2014.
۵-
Lire Christian Jacquiau, « Max Havelaar ou les ambiguïtés du commerce équitable », Le Monde diplomatique, septembre 2007.
۶-
Sur l’initiative pour un étain non entaché de conflits (Conflict-Free Tin Initiative, CFTI), cf. http://solutions-network.org. Sur l’initiative conjointe pour l’approvisionnement de l’étain, du tantale et du tungstène (ITRI Tin Supply Chain Initiative), cf. www.itri.co.uk
٧-
Christoph Vogel et Ben Radley, « In Eastern Congo, economic colonialism in the guise of ethical consumption ? », The Washington Post, 10 septembre 2014.
٨-
« Social Assessment Program : Hi-P » (PDF), Fairphone, avril 2015.
٩-
Centre for Research on Multinational Corporations, www.somo.nl
١٠-
« Fairphone named Europe’s fastest-growing startup of 2015 », TNW News, 24 avril 2015.
نویسنده: Emanuel Raoul
روزنامه نگار
لوموند دیپلماتیک، مارس ۲۰۱۶
صفحه لوموند دیپلماتیک در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/cooperation/566
