آزادی و توسعه

۱- در بحث توسعه‌یافتگی ( از جمیع جهات مثلا سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و …) غالبا مفهوم آزادی نیز عنوان می‌شود. به نظر شما آزادی باید چه مولفه‌هایی را داشته باشد که بتوان آنرا هم سنخ با توسعه‌یافتگی دانست؟

آزادی مفهومی بسیار مبهم است و در طول قرن بیستم و به ویژه پس از انقلاب فناورانه باز هم مبهم تر شده است. دلیل این ابهام در آن است که آزادی را تنها به صورتی ساختاری می توان با موقعیت معکوس آن یعنی نبود آزادی تعریف کرد. به همین جهت تعاریف آزادی تا این اندازه زیاد هستند و اغلب به نوعی همان گویی (tautologie) شباهت دارند مثل اینکه بگوییم: «مرز آزادی هرکسی جایی است که مرز آزادی دیگری شروع می شود». اگر این جمله را سوای محتوای پیرامونی اش در نظر بگیریم کاملا بی معنا است: مرز آزادی یک برده جایی است که آزادی ارباب آغاز می شود. اما می توان در دیالکتیک ارباب / بنده مفهوم «آزادی» را در معنایی که امروز در ذهن همه ما هست، بیرون آورد. در قرن نوزده و حتی بیستم چنین بود و همین امر سبب شد که فرایندهایی چون استعمار، سلطه مرکز بر پیرامون و امروز، هژمونی دولت‌های بزرگ بر دولت های کوچک همه جا اموری بدیهی فرض شوند. حتی همین منطق و یا شاید بتوانیم بگوییم ضد منطق بود و هست که درون توسعه یافته ترین کشورها، بالاترین سطوح خشونت را می پذیرد. کما اینکه امروز در ذات رفتار دولت‌های مسئول توسعه یافته همانگونه که در عدم کارایی دولت های جهان سومی نسبت به کرونا ویروس و واکسیناسیون و مسائلی چون قرنطینه و غیره، استدلالی هست و آن اینکه «زندگی» ما وابسته به اطاعت از «دولت» است و دولت به بهانه «حفاظت» از این زندگی می تواند همه چیز را در زندگی ما از نقطه‌ای که قرار گرفته ایم تا تمام حرکاتمان را زیر ذره بین خود کنترل کند. اکثریت مطلق این امر را به مثابه امری «طبیعی» می پذیرند. آنها هم که نمی پذیرند، نظیر طرفداران ترامپ در آمریکا از سر یک کیش شخصیت پوپولیستی و بسیار ابلهانه که خاصل نادانی و زندگی در یک حباب رسانه ای کامل است، این امر را نمی پذیرند نه به دلیل باورشان به آزادی. و اصولا آیا راهی برای نپذیرفتن هست؟ ابدا. مگر آنکه ما سئوال را به پیش از کرونا ببریم یعنی چرا اصولا این ویروس ظاهر شد و جرا با این سرعت اشاعه یافت و چرا امروز به رغم وجود واکسن های لازم همه از آن برخوردار نیستند و در حالی که کشورهای توسعه یافته بیش از ۷۰ درصد از مردم خود را واکسینه کرده اند در کشورهای در حال توسعه با سطوح واکسیناسیون ۴ و ۵ درصد یا کمتر روبروییم. برای دادن یک مثال تاریخی قابل مقایسه می توانیم به ویروس ایدز اشاره کنیم که در دهه ۱۹۸۰ در کالیفرنیا ظاهر شد و ابتدا بیماری خاص یک گروه دگرباش جنسی بود اما به سرعت به سایرین هم سرایت کرد و در نهایت بعد از یک دهه تبدیل به یک بیماری کاملا جهان سومی شد (در آفریقا).
از این رو گمان من آن است که مهم تر از آزادی، ضمانت هایی است که بتوان به افراد داد آن است که اگر از آزادی خود استفاده کنند با مشکلی بزرگ روبرو نمی شوند. و اینکه بتوانیم برای آن‌ها راه حل هایی پیدا کنیم که بتوانند از این مفهوم پیچیده یک مفهوم قابل درک و قابل اجرا برای خود بسازند که این به نظر من کاری ممکن است. در این زمینه به فوکو استناد می دهم به ویژه به متنی که درباره قدرت و چگونگی اعمال آن دارد، در آنجا فوکو می گوید مسئله قدرت بیشتر از آنکه خود قدرت باشد چگونگی اعمال آن است. به زبانی دیگر بیشتر از اینکه وجود یا عدم وجود یک دیکتاتور مطرح باشد، دلیل اینکه مردم از یک دیکتاتور تبعیت می کنند مهم است. گفتن اینکه دلیل ترس است، ما را به جایی نمی رساند، اما اگر بگوییم دلیل «روزمرگی» و ساختار بسته آن است ممکن است زودتر به نتیجه برسیم. به این معنا که اطاعت از دیکتاتور به این دلیل انجام می شود که تنها با این اطاعت می‌توان روزمرگی در معنای هنجارهای تعریف شده در یک زمان /فضای مشخص را انجام داد و مجازات نشد.
افزون بر این بحث آزادی را باید با دو مفهوم حوزه عمومی و خوزه خصوصی ترکیب کرد: بدن و آنچه بلافاصله در پیرامون بدن قرار می گیرد یک حوز خصوصی را می سازد و وقتی به جمع می رسیم به تدریج و در مرزهایی که پیوسته گسترده تر می شوند به حوزه عمومی. در اینجا تضادی بین تعریف دقیق حوزه خصوصی و عمومی در هر فرهنگی و در هر زمان / فضایی وجود دارد. اگر یک جامعه نتواند به حداقلی از وفاق و انسجام و اشتراک نظر در تعیین این حوزه ها برسد دچار تنش های اجتماعی خواهد شد و روشن است که زور در آن غالب شده و گروه یا گروه هایی که به هر دلیل نسبت به دیگران قدرت بیشتری دارند تلاش خواهند که خوزه خصوصی دیگری را به حداقل ممکن رسانده و حوزه خصوصی خود را به حداکثر. بدین ترتیب جامعه می تواند تا حد آنومی پیش برود وموقعیت های خطرناکی برای خود ایجاد کند. حال زمانی که از دموکراسی سخن می گویید که شیوه‌ای از حکومت کردن با رای اکثریت است، در لایه های نخست با نوعی تقلیل دهندگی و ساده سازی روبرو هستیم که آزادی را در گروه محدودی از آزادی ها محدود می کند که آنها نیز هیچ یک چندان ضمانتی برای اجرایی شدن ندارند.
در این شرایط انتظار اینکه جامعه‌ای بتواند به توسعه یافتگی برسد کاملا به دور از ذهن است. زیرا توسعه یافتگی در انسان‌ها را باید بر اساس شاخص هایی اندازه گیری کرد که تقریبا همه آنهابه میزان بیشتر و یا کمتر «تحمل» و «بردباری» ، «همدلی» و «همبستگی» و «اعتماد اجتماعی» و سرانجام میزان «خلاقیت» و «عمق تفکر برای درک جهان پیچیده» بستگی دارد. فکر می کنم روشن باشد که وقتی ما حتی در مورد آنکه حوزه خصوصی هر کداممان چیست حوزه عمومی کدام است توافق نداریم و خشونت و زور و ایدئولوژی و تبلیغات ودستکاری و تقلب و دروغ و چاپلوسی و فساد را ابزارهایی مناسب برای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت، و گریز به جلو، می دانیم بتوان انتظار توسعه‌ای در جامعه داشت. توسعه ای که اغلب از آن نام برده می شود، یک توسعه مادی است که به صورت مستقیم بستگی به «سرمایه‌های یک پهنه» دار و قابلیتش در تبدیل گونه‌ای از سرمایه به گونه‌ای دیگر از سرمایه. بنابراین قدم نخست برای توسعه یافتگی نه وارد کردن هر چه بیشتر و بیشتر فناوری های پیچیده و تلاش کردن برای سازش دادن این فناوری ها با یک جامعه بسیار سنتی یا بسیار بی هویت، بلکه تلاش برای یافتن هویت «خود» و «دیگری» و این است که چرا این «خود» ها و این «دیگری» ها حاضر به زیست مسالمت آمز با یکدیگر نیستند. آزادی های سیاسی، بدون دموکراسی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و هنری به نظر من راه به هیچ کجا جز بازتولید روحیه های مستبد و اقتدار منش نمی برند.

۲-در بحث آزادی و توسعه یافتگی، کدام یک بر دیگری تقدم دارد. آیا این جامعه‌ی آزاد است که توسعه را ایجاد می‌کند یا توسعه در نهایت منجر به ایجاد آزادی در کشورها می‌شود؟

این سئوال مثل همه پرسش های «چرخه‌ای» (یا به اصطلاح عامیانه «مرغ و تخم مرغی») به جای اینکه پاسخی به مسئله ای بدهد، پاسخ را پشت لایه هایی که ممکن است تقلیل یافته و سطحی‌نگر باشند و یا برعکس، پیچیدگی‌هایی تصنعی داشته باشند اما به همان میزان بی معنا، پنهان می کند. مسئله ابدا در آن نیست که آزادی به توسعه می رسد یا توسعه به آزادی ، به این دلیل ساده که اصولا این ها فرایندهایی خطی نیستند که یکی را بتوان در جلو یا پشت یکی دیگر روی خط قرار داد و نتیجه گیری کرد. سال های سال دولت های موسوم به سوسیالیستی یا کمونیستی که صرفا دیکتاتوری هایی دولتی و ضد مردم خویش بودند، «توسعه» و «پیشرفت» در زمینه هایی بی ربط به هم از صنایع فضایی و پرتاب موشک و سفینه، تا برنده شدن جوایز ورزشی در مسابقات بین المللی را بهانه‌ای می کردند که نشان دهند این ها ثمرات «توسعه یافتگی» و دارای اهمیتی بیشتر از «آزادی» است. و البته این آزادی از نظر آنها نه فقط آزادی سیاسی ، بلکه هچنین آزادی کالبدی، فکری، هنری و غیره نیز بود. به همین چه در شوروی سالهای ۱۹۳۰ به بعد و چه در چین سالهای انقلاب فرهنگی (۱۹۶۵ تا ۱۹۷۵) بهانه شد عمل علیه هر گونه آزادی و خلاقیت فردی ، آن بود که این ها توسعه ایجاد نمی کنند. اما حتی کشورهای توسعه یافته نیز تا همین امروز بر منطقی تقریبا مشابه قرار دارند به این معنا که توسعه را امری «مادی» ، «کمّی» و مترادف با «بیشتر بودن» ، «بیشتر داشتن» و… می دانسته‌اند. این بینش خوشبختان امروز تا حد زیادی تغییر کرده هم از این رو ما شاخص های توسعه انسانی سازمان ملل را داریم که به نوعی هرسال توسعه یافتگی با ده‌ها شاخص ترکیب شده با یکدیگر را اعلام می‌کند. در این شاخص ها همواره کشورهایی در رده های بالا قرار می گیرند که «کیفیت زندگی» و نه «کمّیت زندگی» بالاترین اندازه را دارد. برای نمونه در بیست کشور با بالاترین شاخص های توسعه یافتگی در سال ۲۰۲۰ در حالی که نروژ و سوییس، ایرلند و آلمان و ایسلند بالاترین رده ها را دارند کشورهایی چون آمریکا و بریتانیا یعنی غول‌های سرمایه داری در رده ۱۵ قرار می گیرند، ژاپن در رده ۱۹ و فرانسه در رده ۲۶ . از این رو در این شاخص ها که معتبرترین شاخص های اندازه گیری توسعه یافتگی و رضایت اکثریت مردم از زندگی در کشور خود هستند. کشورهایی در بالاترین سطح قرار نمی گیرند که ثروتمندترین باشند، بلکه کشورهایی که بیشترین برابری بین مردم هست، بیشتر از همه تحصیل می کنند، ساعات کارشان از همه جا کمتر است و خلاقیت بالایی دارند. بنابراین شک نداشته باشیم که توسعه یافتگی در شرایط دیکتاتوری نمی تواند اتفاق بیافتد. روشن است که ما مواردی استثنایی هم داریم مثل کشورهای نفتی که درآمد سرانه شان آنقدر بالاست که سایر شاخص ها را پوشش می دهد. اما روش های دیگری نیز برای اندازه گیری وجود دارد.
به نظر من توسعه یافتگی باید به گونه‌ای جدید تعریف شود و باز هم تلاش کرد که شاخص های بیشتری را برای آن یافت اما شک ندارم که رضایت از زندگی در یک نقطه و عدم تمایل به مهاجرت، یکی از مهم ترین و گویاترین شاخص هاست. در کشورهای اسکاندیناوی که بالاترین میزان از مالیات بر درآمد (گاه تا ۸۰ درصد) از افراد گرفته می شود، باز هم ما شاهد مهاجرت شهروندانشان نیستیم. به عبارت دیگر افراد حاضرند تنها بخش کوچکی از ثروت خود را در اختیار داشته و مابقی را به دولت بدهند و در قبال آن جامعه‌ای آرام و بی تنش داشته باشند. مشکل اما در آن است که اجماع کاملی بر سر توسعه یافتگی و آزادی وجود ندارد. عموما در سطح جهانی طرفداران اقتصاد بازار و سرمایه داری مالی ، شاخص های پولی را معیار می گیرند ولی طرفداران رشد انسانی و رضایت مردم، شاخص های مربوط به آزادی و احساس خوشبختی را مبنا می گیرند. اما به سختی می توان میان توسعه یافتگی و آزادی یک رابطه‌ای خودکار را تعریف کرد. اما هر کدام در صورت وجود مدیریت دارای کفایت، می تواند یه رشد دیگری کمک کند.

۳- آیا توسعه یافتگی فقط یک مدل دارد و جوامع برای پذیرش آن باید مدرنیته را بپذیرند؟ مدرنیته چه ارتباطی با توسعه یافتگی می تواند داشته باشد؟

این یک اشتباه رایج است که مدرنیته را به صورتی تعریف یا تصور کنیم که گویی منظورصرفا «مدرنیته غربی» یا «مدرنیته سرمایه داری» و غیره است. مدرنیته یعنی توان اندیشیدن و زیستن در موقعیت کنونی و فضایی که در آن زندگی می کنیم و انطباق این شرایط با شاخص هایی که به صورت جمعی در سطح جهان برای توسعه و آزادی یافته شده اند. وقتی از «مدل» صحبت می کنیم خطری ما را تهدید می کند و آن این است که دست به «رقومی» کردی، و کمّی کردن موضوعی چون توسعه بزنیم. مدل های پیچیده ریاضی به دلیل ماهیتی که در اسطوره‌واره بودن و پیجیدگی ِ تخصصی دارند، همواره می تواننند به ابزارهایی برای دستکاری افکار عمومی تبدیل شوند. افزون بر این هر چند انسان شناسان بسیار از مفهوم خاص بودگی فرهنگی دفاع می کنند، اما در همان حال معتقدند که جهانی شدن چه بخواهیم و چه نه، رویدادی است که اتفاق افتاده و ما نمی توانیم به عقب برگردیم اما می توانیم روند آن را بهتر کنیم. در این صورت نباید اجازه داد که خاص بودگی تبدیل به بهانه ای برای زیر پاگذاشتن آزادی ها انسان ها شوند. برای نمونه تعداد کشورهای جهان سومی که با تاکید بر «فرهنگ خاص» خود بدترین جنایات حقوق بشر را مرتکب می شوند و از آزادی های فردی و جمعی جلوگیری می کنند، بسیار زیاد هستند. این کشورها اغلب سیستم های به ظاهر «دموکراتیک» دارند اما در واقع دیکتاتوری های فاسد گوناگونی هستند که با مشخصاتی چون قبیله، خویشاوند سالاری، بی کفایتی و وابستگی حاکمیت به قدرت های بزرگ، نقش مهم در پولشویی بین المللی و فساد مالی و غیره، شناخته می شوند. این کشورها عموما در سطح فرهنگ نیز به شدت دخالت می کنند و می خواهند در همه چیز حرف اول را به حامیت بدهند و تکلیف همه را در همه امور مشخص کنند و البته این کشورها بر خلاف دموکراسی های قدیمی غربی بسیار شکننده هستند و دیر یا زود در چند ده سال سقوط می کنند و جای خود را به یک دیکتاتوری سخت تر یا ملایم تر می دهند. کشورهای قدرتمند غرب نیز بسیار از این موضوع دفاع می کنند زیرا شرایط دیکتاتوری برای آنها بهترین شرایط برای غارت جهان سوم است.

اما برگردیم به موضوع مدرنیته، در این باره باید بگوییم اینکه ما جهانی را که در آن زندگی می کنیم و فضایی را که در آن زندگی می کنیم بفهمیم و هر قدرت بیرونی و درونی نتواند ا را دستکاری کند، این یعنی مدرنیته و بدون شک اگر یک پهنه و مردمانش به میزانی از این مدرن بودن رسیده باشند به هیچ وجه نمی توان آنها را با حاکمیت های توسعه نایافته و بدون آزادی اداره کرد. به عبارت دیگر حاکمیت های دیکتاتوری، فاسد، بی کفایت، وابسته و … حاصل جوامعی هستند که آنها را به وجود آورده‌اند ونه برعکس. به همین حهت نیز اگر جامعه تغییر نکند، حاکمیت نمی تواند تغییر کند و اگر هم به هر دلیلی گروهی از حاکمان بروند ، گروه جدید با هر نیات خیری که داشته باشد دیر یا زود به موقعیت پیشین می رسد.

۴- در جوامعی که آزاد هستند و توسعه یافتگی را تجربه می‌کنند، بحث نزاعِ مدرنیته و سنت چگونه حل و فصل شد؟

جوامع موسوم به توسعه‌یافته همان جوامعی هستند که کمتر از صد سال پیش به آنها کشورهای استعماری می گفتند. این جوامع امروز تقریبا همگی دچار بحران‌های شدیدی شده‌اند که ناشی از خشونت‌های دوران استعماری و نتیجه سیاست‌های نابخردانه‌شان در طول پنج قرن غارت و کشتار مردمان جهان در فاصله قرن شانزده تا بیستم و سپس سیاست‌های جلب نخبگان کشورهای در حال توسعه به جای کمک به توسعه آنها و حتی تشدید دیکتاتوری و فساد در آن کشورها برای سود بیشتر از این کشورها در بازار جهانی، و جذب بهتر نخبگان‌شان است. نگاهی به وضعیت آمریکا بیاندازیم: بزرگترین دموکراسی جهان با هجده دانشگاه از بیست دانشگاه در رده بندی معتبرترین‌ دانشگاه‌های جهان، با صدها جایزه نوبل در همه حوزه ها، با شهرهایی که هر کدام به اندازه یک کشور جهان سومی، ثروت در خود جای داده‌اند: آمریکا با همه این امتیازات، در قرن بیست و یکم، در برابر یک ویروس نه چندان پیچیده بیش از نیم میلیون نفر از جمعیت خود را از دست داد، زیرا رهبری خود را به دست یک دلقک تلویزیونی داده بود و هنوز ۹۰ درصد اعضای حزب جمهوریخواه بر این باورند که ترامپ برنده انتخابات بوده است در حالی که بیش از ۶۰ دادگاه در آمریکا، دو بار دیوانعالی این کشور و تمام نهادهای ایالتی و فدرال، انتخابات ۲۰۲۰ را تایید کرده‌اند. بیش از ۷۰ میلیون نفر هنوز طرفدار یکی از ابله ترین ، فاسد ترین و جنایتکارترین شخصیت های تاریخ این کشور هستند تا حدی که حاضرند واکسن نزنند تا در کیش شخصیت او باقی بمانند. در این کشور تا چند سال دیگر اقلیت های نژادی و قومی در برابر سفید پوستان مسیحی به اکثریت می رسند و پاسخ مردان سفید پوست مسیحی به این امر نه فقط یافتن راه حلی برای مشکل بزرگ چند فرهنگی بودن کشور بلکه پیاده سازی روش های بی پایانی برای محدود کردن انتخابات است تا شاید بتوانند با یک اقلیت همچنان به حکومت خود ادامه دهند. این سرنوشت را با کمی تغییر در کشورهای استعماری پیشین نیز می بینیم در فرانسه و در بریتانیا. و تازه از وضعیتی که در شرق اروپا وجود درد سخنی نمی گوییم ، از حکومت های مافیایی روسیه و روسیه سفید تا مرزهای قفقاز و دیکتاتوری های فاسدش. این وضعیت چنین کشورهایی است. و البته که میزان آزادی ها در آنها بیشتر است اما بلافاصله باید گفت که کمّیت اطلاعات داده شده بر روی شبکه‌ها و مجموعه خبرگذاری های و رسانه‌ها به حدی است که هر کسی می تواند «واقعیت » خودش را داشته باشد. بنابراین اگر خوسته باشیم از گذاری موفقیت آمیز از سنت به مدرنیته در این کشورها سخن بگوییم هرچند در کوتاه و میان مدت شاید این یک واقعیت دارشته باشد اما در دراز مدت بی شک چنین نبوده و نیست.
الگویی که ما بهتر است انتخاب کنیم، نمی تواند الگویی انقلاب تمرکز یافته، بی رحم و اقتدار منشانه‌ای چون انقلاب فرانسه باشد، که تا تقریبا صد سال بعد (دهه ۱۸۷۰) هنوز بقایای برده داری را حفظ کرد و تا نزدیک به دویست سال (در ۱۹۵۵)بعد به سختی توانسته بود به شعارهای اولیه خود، واقعیت عملی ببخشد. روشن است که تاریخ دانان و دانشگاهیان خدمتگذار دولت‌های استعماری پیشین و توسعه یافته کنونی به ویژه در جهان سوم، از این تاریخ دفاع می کنند البته اذعان می کنند که «اشتباهاتی» شده و باید جبران کرد. اما جبران مرگ ده ها میلیون انسان و شکنجه میلیون تن دیگر به آن سادگی که تصور می کنیم، نبوده است. آمریکا و فرانسه و بریتانیا در هفتاد سالی که از پایان جنگ جهانی می گذرد توانسته اند صلحی شکننده، خطرناک و بر اساس ترس، میان یکدیگر و در برابر بلوک سوسیالیستی پیشین و دولت مافیایی کنونی روسیه ایجاد کنند، اما این صلح به بهای کشتارهای بی سابقه و ویرانی کشورهای بسیار زیادی بوده است همچون عراق و افغانستان، سوریه و لبنان، فلسطین و کشورهای آسیای جنوب شرقی ، کشورهای آمریکای مرکزی اغلب کشورهای آمریکای جنوبی. نتیجه برای آنها صرفا جذب نخبگان نبوده بلکه سیل مهاجران فقیری بوده که فرهنگ‌های آنها را برای همیشه زیرو رو کردند، و این نتیجه ای خود محور بینانه و خطرناک است. به نظر من گذار از سنت به مدرنیته با نوعی فناوری محوری انجام گرفت با نوعی اعتقاد جادویی و متافیزیکی به علم، به نژاد برتر و اسطوره های بنیانگذار برتری سفید پوستان و مسیحیت و امروز و بی شک در دهه های آینده اروپا و آمریکا بهایی هر چه سنگین تر برای این امر پرداخت می کنند. ولو آنکه باز اگر وضعیت آنها را با یک جهان سوم تخریب شده و بی رحم، فاسد و دیکتاتوری و فقر زده مقایسه کنیم، بسیار بهتر باشد.

۵- در جامعه ما نیز شاهد این نزاع هستیم. برخی معتقدند که برای توسعه یافتگی باید قید سنت را زد. حال اینکه عده ای معتقدند باید به سنت‌ها پایبند بود و سپس توسعه یافت. چه میزان از توسعه نیافتگی ما، به این نزاع بین مدرنیته و سنت باز می گردد؟

مشکل ما سنت نیست و اصولا سنت به خودی خود آن قدرتی را ندارد که بتواند تبدیل به مشکلی بزرگ در یک جامعه بشود. سنت یعنی فرهنگی که در زمان و مکان خاصی رایج بوده است و حتی ربطی به باورهای دینی ندارد. از این رو اینکه خواسته باشیم سنت و مدرنیته را در برابر هم قرار دهیم و قدرت اولی را دلیل شکست دومی بدانیم هرچند استدلالی به ظاهر قانع کننده بیاید، اما نوعی سفسطه‌گری ساده لوحانه است که تنها می تواند ساده لوحانی را که تاریخ و تحلیل های مدرن بر آن و روش های درک پیچیدگی کنونی جهان را نمی شناسند، قانع کند. رودررویی سنت و مدرنیته درست مثل آن است که گیاهان دارویی سنتی و رواج آنها را دلیل عدم موفقیت داروهای پزشکی بدانیم در حالی که هر کسی کمترین اطلاعی از این مسائل داشته باشد، می داند که داروپزشکی جدید حاصل کار عقلانی و علمی بر گیاه شناسی دارویی سنتی بود. مشکل ما نه سنت است و نه مدرنیته، مشکل ما سوء استفاده ای است که قدرت های جهانی از این مفاهیم می کنند و با کمک بلاهت مردم جهان سوم، و فساد حاکمانشان می توانند آنها را ده ها و بلکه صدها سال در اندیشه های پوچی مثل استبداد ریشه ای و ذاتی در فرهنگ آنها و ناگزیر بودن فقر و بیچارگی و بلاخیز بودن طبیعی کشورهایشان نگه دارند. سنت را اگر به مفهوم یک میراث فرهنگی بگیریم ولو آنکه بخش بزرگ آن، امروز قابل استفاده نباشد، چیزی از میراث بودنش نمی کاهد؛ بنابراین همواره می تواند عاملی باشد برای یک رویکرد مدرن : روزی که درک شد که خانه های قدیمی را به جای رها کردنشان به حال خود می توان به موزه و مکان های خاطره تبدیل کرد شاهد آن بودیم که ده ها خانه موزه در شهر تهران سر برآوردند. بنابراین برخورداری از این هویت های گذشته، میراث فرهنگی و سنت ها بسیار خوب است به شرطی که ما مدیران با کفایت و اندیشمند و دلسوز و سالمی برای این استفاده داشته باشیم. زیرا در غیر این صورت همین سنت ها بدل به زهری خواهند شد که از آنها برای مسموم کردن هر چه بیشتر مردم و فرو بردن آنها در خواب های طلایی ملی گرایی و نژادپرستی و چنین اندیشه های ابلهانه ای استفاده خواهند کرد و با دستکاری اندیشه هایشان می توانند هر بلایی مایلند بر سرشان بیاورند.
۶ قبل از انقلاب، شش برنامه توسعه اقتصادی تدوین شد. بعد از انقلاب نیز شاهد ۶ برنام توسعه اقتصادی دیگری بودیم. اما امروزه و بعد از ۱۲ برنامه توسعه شاهد قطع برق و آب می‌شویم!. به عنوان یک متفکر که در حوزه انسان شناسی فعالیت دارید، این موضوع را چگونه تحلیل می‌کنید؟ آیا مشکل ما در برنامه نویسی اقتصادی است یا مسائل دیگری در کار است؟
برنامه‌های توسعه یک اسطوره به اصطلاح سوسیالیستی بود مبنی براینکه اقتصاد را می توان با طرح و نقشه قبلی به پیش برد و ار طرح و نقشه داشته باشیم همه چیز ممکن است. روزگاری به لنین گفتند: کشور ما [روسیه] هنوز به بورژوازی نرسیده ، چگونه می خواهیم آن را وارد مرحله بعدی یعنی سوسیالیسم بکنیم، لنین نیز به سادگی پاسخ داد: «اگر بورژوا شدن و سرمایه داری لازم است، ما خودمان اجرایش می کنیم». نتیجه این سخن سیاست اقتصادی نوین (NEP) در روسیه بود که چند سالی ادامه داشت و در نهایت به پایه گذاری یک اقتصاد سرمایه داری دولتی و حزبی انجامید. اقتصاد سیاست گذاری شده یا برنامه ریزی شده از ابتدا یک اسطوره بود که این امر هیچ ربطی به آن ندارد که یک کشور باید یک برنامه مدیریت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره داشته باشد. اما وقتی دم از برنامه های پنج ساله و شش ساله ، و هدف گذاری های کمّی و غیره می کنیم آنهم در کشورهایی که تا صد سال پیش هنوز یک بانک معمولی هم نداشته اند، شکی نداشته باشیم راه به جایی نمی بریم. مشکل ایران در یک کلتام به نظر من آن است که در همه جاهایی که هیچ نیازی به حضورش نیست مثل فرهنگ، علم، ادبیات، موسیقی، سینما، زندگی روزمره مردم، حضوری بسیار پر رنگ و حتی سنگین و زورگویانه دارد و در همه جاهایی که نیاز شدیدی به آن هست مثل مسکن، آموزش، بهداشت، حمل و نقل عمومی، مبارزه با فساد تقریبا به طور کامل غایب است. روشنفکرانی که خود را لیبرال می نامند و فکر می کنند با این لقب همه تجربه دویست ساله غرب را – که البته اغلب نمی شناسند- به فراموشی سپرده می شود و با مطرح کردن شعارهای صد بار آزموده و صد بار شکست خورده ای مثل خصوصی سازی اقتصادو کم کردن حجم دولت، می توانند مرهمی بر دردهای این کشور پیش نهند باید بدانند که دوران استعمار و حتی پسا استعمار سال های سال است گذشته و برخلاف باور آنها کشورهای غنی و قدرت های بزرگ در کشورهای جهان سوم به دنبال نوکر و خدمتگذار نمی گردند، بلکه به دنبال هر کسی هستند که بتواند صرفا صلح اجتماعی را ولو به بهای خون بار ترین دیکتاتوری ها برقرار کند تا تجارت بتواند در سیستم یکدست شده جهانی به سهولت انجام شود و همچنین تنش هایی که به کشت و کشتار و دستگیری و زندان و شکنجه مخالفان نیز نیانجامند تا در برابر آنها، حاکمان آن کشورها ناچار باشند به مردم خود پاسخگویی کنند. این واقعیت سیاست توسعه کشورهای قدرتمند است که در جهان سوم امروز همچون دیروز اصل و اساسش بر عقب ماندگی فکری و مادی استوار است.

۷ -در نزدیکی‌های تدوین برنامه هفتم توسعه به سر می‌بریم. برای اینکه شاهد یک برنامه توسعه از جمیع جهات باشیم، به نظر شما، فلاسفه، جامعه‌شناسان، انسان‌شناس‌ها، متفکرین و روشنفکران ایرانی چه وظیفه‌ای جهت ممانعت از به وقوع پیوستن اشتباهات گذشته در زمینه تدوین برنامه توسعه هفتم بر عهده دارند؟

گروه های نخبه ای که از آنها نام می برید بیش از سی سال یعنی دست کم از دهه ۱۳۷۰ در حال دادن نظرات تخصصی خود هستند، بسیاری از این نخبگان به دلیل بی توجهی دولت ها کار و فعالیت های اندک خود (به دلیل نداشتن ابزارهای اجرایی و سرمایه لازم) به سازمان های مردم محور منتقل کرده اند. بنابراین به نظر من مشکل آن نیست که توصیه ای نشده یا حرفی برای بهتر شدن اوضاع زده نشده فکر می کنم برعکس هر حرفی را ده ها و صدها بار زده ای، مشکل در گذشته و امروز یک چیز بوده و آن نبود گوش شنوا است. و این عدم توانایی به شنوایی وقتی نه حاصل عیب و ایرادی از گوش بلکه نتیجه رابطه ای با فساد و تمایل به بهربرداری باز هم بیشتر از یک موقعیت خطرناک و رو به انفجار باشد، درمانی ندارد.

ایلنا
۱۱ مرداد ۱۴۰۰