آداب سفر زیارتی حج در آوه

آداب سفر زیارتی حج در آوه

سید علیرضا هاشمی

عکس از وبلاگ آوه به نشانی: http://aveh86.blogfa.com

از شهرستان ساوه که ۲۴ کیلومتر به طرف سلفچگان برویم، جادهای فرعی بطرف قم جدا میشود که به جاده جعفرآباد ـ قم معروف است. روستای آوه «âve» در شش کیلومتری این جاده قرار دارد.

آوه به خاطر واقع شدن در جلگه ساوه و در کنار رود بزرگ گاوماها(بجنوردی،۶۸: ۲۴۷) در منطقهای نسبتاً محصور در میان کوهستان قرار داردواز دیرباز به آبادانی و نعمت و خرمی و هوای خوب ستوده شده است(ستوده،۴۰: ۱۴۲). عبدالله مستوفی از هوای معتدل و بستن یخ چاههای آن در زمستان (که در تابستان از آن بهره میگرفتند) یاد کرده است. همچنین در کتاب خود ذکر کرده است که در آوه غله و پنبه بسیار بعمل میآید و در میان میوهها انجیر آن بهتر بود ولی نان آن چندان خوب نبود.(لسترنج،۶۲: ۶۰و۶۱)

معاصرین نیز هوای آن را معتدل دانستهاند(معین،۶۲: ۷۰) و آب آن را از قناتی به نام آغلک(رزم آرا،۲۸:۲۷) یا رودخانهای به نام رود آوه که از تفرش می آید(لسترنج،۲۷)،تامین می­شود. غلات آن بنشن، پنبه، انار و انجیر و شغل مردم را گلهداری و زراعت (بجنوردی،۲۴۷)ذکر کرده اند.

از جمعیت آوه قدیم اطلاع دقیقی در دست نیست(الویری،۸۰:۴۳)، اما جمعیت آوه جدید حدود ۴۰۰۰ نفر (۸۰۰ خانوار) اعلام شده است. زبان رایج میان مردم روستای کنونی آوه، مانند بسیاری از روستاهای اطراف ساوه، فارسی و ترکی است.

در عموم منابع قدیم، آوه به عنوان یکی از شهرهای مهم شیعه نشین و مردم آن به عنوان شیعیانی متعصب وصف شده اند(. تا آنجا که نام آوه تداعیکننده یک مرکز مهم و فعال شیعی بوده است؛ عموم منابع معاصر نیز آوه را به همین صفت وصف کرده اند، زیرا در زمان علویان آوه یکی از مهمترین پایگاههای آنان بشمار میرفت(بجنوردی،۱۴۷).

بواسطه ارادتی که اهالی آوه به خاندان عصمت و طهارت دارند و بواسطه سابقه طولانی آنها در گرایش به مذهب جعفری اثنی عشری، بی تردید انجام اعمال و مناسک و مناسبتهای مذهبی آنها نیز با آمیختگی با مذهب تشیع، جایگاه ویژهای به آنان داده است. در این بین اعمال و مناسک حج و آداب و رسوم آن نیز میان اهالی از قداست خاصی برخوردار است، به طوری که در حال حاضر نیز این آئینها و مناسک نه به شدت قدیم بلکه در حد یک مراسم آئینی معمول مورد استقبال و انجام اهالی قرار میگیرد.

در آوه مسافر حج مورد احترام و حرمت اهالی واقع میشود. بخصوص حج واجب که افراد مستطیع و خوشنام با قصد عزیمت به این سفر روحانی از هر سو مورد توجه اهالی و همسایگان خود قرار میگیرند و این توجه موجب میشود که مراسم آئینی مربوط به بدرقه و استقبال حاجی با ویژگیها و احترام خاصی برگزار گردد.

فرد مستطیع و خانواده وی بابت این سفر روحانی بسیار خوشحال هستند و با نزدیک شدن به ماه ذی­القعده به برنامه ریزی و تدارک سفر میپردازند. ابتدا یکی دوهفته مانده به عزیمت، فرد مستطیع به همراه همسر یا برخی بستگان نزدیک خود سفری به شهر مقدس قم خواهند داشت تا دیداری با یکی از آیات عظام یا مراجع تقلید داشته باشند، آنگاه زائر صورت اموال خود را ارائه مینماید تا عالم دین مبلغ خمس و زکات مال او را تعیین نماید. با پراخت خمس و زکات فرد مستطیع دین اصلی خود را ادا نموده و فارغالبال از انجام این دین به زیارت حضرت معصومه سلاما… علیه میشتابد. با بازگشت از این سفر مراسم «حلالیتطلبی» از دوستان و آشنایان و همسایگان آغاز میشود. حلالیتطلبی یکی از عمدهترین مراحلی است که فرد مستطیع به انجام آن میپردازد. بی شک افراد در طول حیات خود ممکن است بدلایلی موجبات رنجش خاطر دیگران را فراهم آورده و یا خود به دلایلی از دیگران رنجیده باشد. در مجلس «حلالیتطلبی» ضمن تداوم مروت و دوستی، کدورتهای گذشته را نیز برطرف میکنند تا زائر با قلبی صاف و بدون کینه و کدورت به زیارت خانه خدا نایل شود. بیتردید سایر مؤمنین نیز دراین مجلس در صورت داشتن کدورت قبلی به بخشش و صلح و دوستی با زائر تن میدهند. چرا که قداست سفر، دیده و دل افراد را جلا بخشیده و گذشته ها را به فراموشی میسپارند.
زائر خانه خدا پس از این مراسم به نوعی از خانواده و همسر و فرزندان خود نیز حلالیت خواهی میکند و سپس بطور شفاهی وصایایی را به همسر و فرزندان بزرگ خود میگوید؛ در سالهای دور که وسایل مواسلاتی پیشرفت نکرده بود و زائران مدت زمان طولانی در سفر حج بسر میبردند، وصیت بطور کتبی و نزد یکی ازعلما یا بزرگان روستا نوشته میشد، اما امروزه سرعت و اطمینان وسایل ارتباط موجب برخی تغییرات در آداب سفر زیارتی حج شده است.
اهالی آوه بواسطه قداستی که برای سفر زیارتی حج قایل هستند در صورتی که زائر از همسایه های خود باشند در طول مقدمات سفر و سپس بازگشت از هیچ کوششی در کمک و یاریرسانی دریغ نمیکنند. بطوری که در مراسمی که زائر جهت خداحافظی با اقوام و دوستان و آشنایان یک یا دو شب قبل از حرکت خود در منزل برگزار میکند، همسایگان از هیچ کوششی دریغ نمیکنند، بخصوص اگر مراسم خداحافظی همراه با ولیمه و سفره باشد. گاه زائر مراسم خاصی را جهت خداحافظی تدارک نمیبیند و در طول هفته آخر منتهی به سفر، آشنایان و دوستان و اقوام با حضور در منزل او مراسم دیده بوسی و خداحافظی را انجام میدهند. با این حال روز قبل از سفر خانواده زائر از چاووشخوان دعوت میکند تا مراسم «چاووشخوانی» را به نحو مطلوب انجام دهد.
چاووشخوانی در این روستا و روستاهای مجاور را حاجی اسماعیل خلیقی انجام میدهد که مردی خوش چهره و خوش صداست. او سالهاست که با صدای آشنای خود زائران را بدرقه میکند. قبل از او سیدابوالقاسم میر و مشهدی مهدی شمس دو تن از افرادی بودند که صدای چاووشخوانیشان هنوز در ذهن پیرمردان و کهنسالان آوه ماندگار است.
حاجی اسماعیل در طول سالهای چاووشخوانی خاطرات زیادی دارد، از جمله آنکه در هنگام تشرف به خانه خدا، خود چاووشخوانی سفر خود را کرده است، و طی این سالهاچاووش خوانی اکثر اهالی آوه و روستاهای اطراف را بعهده داشته است.
با اعلان زمان سفر از سوی خانواده زائر، چاووشخوان آوه با بلندگوی دستی خود به پشتبام خانه زائر رفته و شروع به چاووشخوانی میکند:

بر حبیب خدا ختم انبیاء صلوات اول به مدینه پیغمبر خدا را صلوات
دوم به نجف شیر خدا را صلوات در کرب و بلا به شهدای نینوا صلوات
و اینجاست که اهالی ساعت حرکت زائر را از زبان چاووشخوان میشنوند و در نتیجه فردای آن روز در ساعت مقرر مجدداً چاووشخوان با چاووشخوانی از طریق بلندگوی خود در جلوی منزل زائر، همسایگان، آشنایان و اقوام را با خبر میکند تا مراسم بدرقه زایر از جلوی منزل وی تا ابتدای جاده اصلی انجام شود؛ و بدین ترتیب اهالی از زمان دقیق حرکت زائر با خبر میشوند و از اینجا مراسم بدرقه آغاز میشود و اهالی بهمراه چاووشخوان زائر را تا ابتدای جاده اصلی که حدود یک کیلومتر است پای پیاده بدرقه میکنند.
زائر نیز با خداحافظی از جمع بدرقهکنندگان، بهمراه تنی چند از خانواده و آشنایان خود راهی تهران و فرودگاه خواهد شد.
در طول ایامی که زائر در سفر حج بسر میبرد خانواده او از طریق تلفن با او ارتباط دارند و از سلامت او آگاه میشوند، همسایه ها نیز با دیدن خانواده زائر از حال او میپرسند و برایش آرزوی سلامتی میکنند.
با رفتن زائر خانواده او به پختن «آش پشت پا» مشغول میشوند و آنرا بین همسایه ها توزیع میکنند همچنین گاه مجلس دعا برای سلامتی زائر برپا میکنند. آنگاه با سپری شدن ایام حج، خانواده زائر آماده استقبال از مسافر خود میشوند که حاجی شده است و با اطلاع یافتن از زمان دقیق بازگشت حاجی، چاووشخوان را مطلع میکنند تا ورود حاجی را به اطلاع اهالی برساند.
در آوه مراسم «استقبال» با ویژگیهای خاصی برگزار میشود، بطوری که منظره بدیعی را در کوچه های روستا میتوان مشاهده کرد. نشان ویژه اهالی برای استقبال، زنان سینی و مجمعه بدستی است که روی سینی یک منقلک با دو یا چهار تخممرغ و گاهی گلدانی از گل قرار دادهاند.
زنان روستا، بخصوص زنان اقوام و همسایگان حاجی با اطلاع از زمان ورود زائر خانه خدا به روستا، منقلکها را از محل خود بیرون میآورند، ذغال آماده میکنند و در صورتی که حاجی از خویشان درجه یک یا فردی معتمد یا سید و شهره و متدین باشد چهار تخم مرغ و در صورتی که فرد معمولی یا از خویشان دور باشد دو تخممرغ روی سینی کنار منقلک قرار میدهند. برخی نیز یک گلدان شمعدانی کوچک به نشانه سرسبزی و طراوت زندگی روی مجمعه میگذارند و آماده ورود حاجی به روستا میشوند. در این فاصله نیز زنان روستا جلو منزل خود را که محل عبور حاجی است آب و جارو میکنند.
از قبل نیز چند نفر از اقوام و خویشان بهمراه پسران و دامادهای حاجی برای پیشباز به تهران رفته اند و مستقیماً حاجی را از فرودگاه به سمت آوه میآورند. در اینجا کنار جاده منتهی به روستا افراد مشایعت کننده و تعدادی زنان سینی و منقلک به دست ایستادهاند. برخی خویشان حاجی نیز گوسفندانی برای ذبح و قربانی آوردهاند.
پیاده شدن حاجی از اتومبیل صلوات مشایعت کنندگان را بهمراه دارد و چاووشخوان، چاووشخوانی را آغاز میکند. یکی از بستگان درجه یک حاجی حلقهای گل برگردن حاجی قرار میدهد یا در صورتی که بدانند حاجی حلقه گل دوست ندارد، دستهای گل تزئین شده تقدیمش میکنند. زنان قوم و خویش و همسایگان روستایی نیز اسپند درون منقلک میریزند. دود اسپند و بوی آن اطراف حاجی وهمراهانش را میپوشاند. زنانی که آشنایان سببی حاجی هستند برخی تخممرغها را دور سر حاجی میچرخانند و بر زمین میزنند. یکی دو گوسفند نیز ذبح میشود و مشایعتکنندگان بطرف منزل زائر حرکت میکنند. از هر کوچه که عبور میکنند برخی دیگر از زنان روستایی با سینی و منقلک و اسپند و تخممرغ در انتظار هستند و با ورود حاجی به کوچه دود و بوی اسپند فضا را پر میکند و مجدداً تخممرغها بر زمین کوبیده میشود.
مراسم استقبال در روستا با منظره جالبی روبروست بطوری که دیدن ۴۰ تا ۵۰ زن سینی به دست که منقلکی در آن است و دود اسپندها و انداختن تخممرغها بر زمین این نوع استقبال را خاص این روستا نموده است.
با رسیدن حاجی به منزل خود از همه کسانی که مشایعت نمودهاند تقاضا میشود که داخل منزل شوند. چرا که به پذیرایی دعوت شدهاند. ازاین رو همه مشایعتکنندگان وارد خانه میشوند و زنان با ورود به منزل سینی و منقلک و گلدانهای خود را در کنار حیاط منزل میگذارند. از اینرو بخشی از حیاط خانه زائر مملو از سینی و منقلکهای مخصوص استقبال میگردد.
حاجی درمنزل، با افراد و اقوام و خویشان خود دیده بوسی میکند، سپس قبل از آماده شدن سفره و بعد از صرف ولیمه از وقایع و خاطرات سفر سخن میگوید و آرزو میکند که سفر حج قسمت حاضران نیز گردد.
در این مراسم یکی از خویشان نزدیک حاجی یا چاووشیخوان سیاههای از هدایایی که برای زائر می آورند، یادداشت میکند. چه آنها که گوسفند جلو پای حاجی ذبح کردهاند یا آنها که کادو آوردهاند. چرا که بعدها حاجی بهر نحو ممکن باید جبران هدایای آنها را بنماید. از اینروست که گاهی بدلیل سختی پرداخت مشابه یا ما به عوض هدایا، زائرهنگام مجلس «حلالیت طلبی» و خداحافظی و یا در راه خداحافظی از بدرقه کنندگان درخواست میکند که هدایایی نیاورند.
به لیست سیاهه، در روزهای بعد نیز که همچنان برخی از آشنایان و اقوام از جاهای دور و نزدیک میآیند اضافه میگردد. گاهی سیاهه شامل هدایای مختلف و زیادی میگردد،بطوری که دیدن شده بعنوان هدیه برای یک حاجی تا ۱۵ راس گوسفند نیز آوردهاند که بعدها باید عوض آن در موقع مناسب به کادودهنده پیشکش گردد.
به این ترتیب سفر زیارتی حج با مراسم خاص آن در روستای آوه خاتمه مییابد و از آن به بعد زائر با عنوان جدید «حاجی» متمایز میگردد. عنوان حاجی به فرد تنها نشانه حضور او در سفر روحانی حج نیست، بلکه این عنوان هالهای است که وجهه فرد را در مقابل دیگران و در برابر اعمال و رفتار و کردار و گفتار خود بیمه میگرداند تا همواره اعمال و رفتار خود را برای خدا بداند.
پی نوشت:
۱-به عنوان نمونه یاقوت (معجم) ج۱،ص ۵۰ ، قزوینی (آثار البلاد) ص ۲۸۳، مستوفی (نزهه القلوب) ص ۶۰ با این عبارت «مردم آنجا سفید چهره و شیعه اثنی عشری­اند و در مذهب به غایت متعصب و با هم اتفاق نیکو دارند».
منابع:
ـ دایره المعارف بزرگ اسلامی،زیر نظر:کاظم موسوی بجنوردی،تهران،مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی،۱۳۶۸
ـ حدود العالم من المشرق الی المغرب ، به کوشش منوچهر ستوده،تهران،دانشگاه تهران،۱۳۴۰
ـ نزهه القلوب،به اهتمام و تصحیح:گای لسترنج،تهران،دنیای کتاب،۱۳۶۲
ـ فرهنگ معین،تهران،انتشارات امیر کبیر،۱۳۶۲
ـ فرهنگ جغرافیایی ایران:استان مرکزی،زیر نظر سرتیپ رزم آرا، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، تیر ماه ۱۳۲۸
– جغرافیای تاریخی آوه، دکتر محسن الویری، تهران، انتشارات امید دانش،۱۳۸۰
ـ جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی،لسترنج، ترجمه محمود عرفان،تهران،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۶۴

این مقاله در فصلنامه «نجوای فرهنگ»، سال دوم، شماره چهارم،تابستان ۱۳۸۶،صص۱۲۵ تا ۱۳۱ به چاپ رسیده و برای باز نشر در اختیار سایت «انسان شناسی و فرهنگ» قرار گرفته است.

صفحه سید علیرضا هاشمی در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/7462
نوشته های پیشین
بازنمایی فریضه «نماز» در چیستان های عامه
http://www.anthropology.ir/node/7489
سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم
http://www.anthropology.ir/node/7552
نشستی خودمانی با استاد دکتر رو ح الامینی
http://anthropology.ir/node/9043
بازخوانی سندی از چاوش خوانان یک قرن پیش
http://anthropology.ir/node/8078
برداشت های مردم شناختی از سفرنامه ابن فضلان
http://anthropology.ir/node/8202