از کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه
سجّاد آیدِنلو*
نوشته‌های مرتبط
از سیاحت در یک حماسه (منطق روایی و وحدت هنری در شاهنامه). محمود امیدسالار. ترجمۀ مصطفی حسینی. تهران: هرمس، ۱۴۰۰. ۳۲۹ ص. ۱۱۰۰۰۰۰ ریال.
در آخرین هفتۀ اسفندماه سالِ ۱۴۰۰ کتابی با این نام و مشخّصات از سوی نشر هرمس منتشر شد: از سیاحت در یک حماسه (منطق روایی و وحدت هنری در شاهنامه)، نوشتۀ دکتر محمود امیدسالار و ترجمۀ دکتر مصطفی حسینی. چون کتاب دربارۀ فردوسی و شاهنامه و اثرِ شاهنامه‌شناسِ محقّق و دانشور، دکتر امیدسالار بود بی‌درنگ و با تأکید آن را به کتابفروشیِ بهار در شهر اورمیّه سفارش دادم و با پی‌گیریِ مجدّانۀ جناب آقای احمد یوسفی، مدیرِ کتاب‌شناس و کتاب‌دوستِ این کتابفروشی، اثر مذکور یک روز پیش از آغازِ تعطیلات نوروزِ ۱۴۰۱ به دستم رسید امّا همین که کتاب را با شور و اشتیاق فراوان برای مطالعه گشودم و خواستم نخست نام و مشخّصاتِ اصلی آن را به زبان انگلیسی ببینم حیران و شگفت‌زده شدم زیرا در صفحۀ شناسنامۀ آن نوشته بود: این کتاب ترجمه‌ای است از:
Poetic and Politics of Iran, s National epic, The Shahnameh, Mahmoud Omidsalar, New York, Palgrave Macmillan, 2011.
تعجّب من از آن روی بود که این کتابِ انگلیسی در بهارِ سال ۱۳۹۶ با نام بوطیقا و سیاست در شاهنامه به ترجمۀ آقای فرهاد اصلانی و خانم معصومه پورتقی از طرف انتشارات بنیاد موقوفات مرحوم دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن چاپ و یک سال بعد نیز برنده/ برگزیدۀ جایزۀ کتاب سال شده بود و حتّی خودِ بنده نیز مقاله‌ای در معرّفی و بررسی آن نوشته و در همین مجلّۀ جهان کتاب چاپ کرده بودم[۱] ولی همان کتاب دوباره با نامی دیگر ترجمه و چاپ شده و اکنون در پیشِ رویم بود!
مترجمِ محترمِ ترجمۀ تازۀ کتابِ دکتر امیدسالار در پایان یادداشت مترجم- که خودِ ایشان «یاد و سپاس» نامیده‌اند- تاریخِ تابستان ۱۳۹۳ را نوشته‌اند. بر این اساس این پرسش برای علاقه‌مندان و محقّقانِ حوزۀ شاهنامه‌پژوهی پیش می‌آید که آیا این کتاب در همان تابستانِ سالِ ۱۳۹۳ به نشر هرمس داده شده و هفت سال در نوبتِ چاپ و انتشار بوده و در اسفندماهِ سال ۱۴۰۰ عرضه شده است؟ و یا اینکه اصلِ ترجمه در آن تاریخ (تابستانِ ۱۳۹۳) به پایان رسیده و مترجمِ ارجمند آن را در یکی دو سالِ گذشته به ناشر سپرده‌اند که در اواخرِ سال ۱۴۰۰ منتشر شده است؟ پاسخ هرچه باشد دربارۀ این ترجمه و چاپ آن، دو نکتۀ درخورِ نقدِ بسیار مهم هست که به ترتیبِ اهمیّت طرح می‌شود.
نخست و مهم‌تر اینکه نامِ کتابِ دکتر امیدسالار در ترجمۀ جدید آن تغییر یافته است. چنان‌که در مشخّصاتِ متن انگلیسیِ کتاب می‌بینیم نام آن Poetic and Politics of Iran, s National epic, The Shahnameh است و ترجمۀ درست آن- همان‌گونه که پیش‌تر در برگردانِ آقای اصلانی و خانم پورتقی هم آمده- بوطیقا و سیاست در شاهنامه است. نام اصلی و فرعیِ: از سیاحت در یک حماسه (منطق روایی و وحدت هنری در شاهنامه) که مترجم گرامی برای ترجمۀ دومِ کتاب داده‌اند در اصلِ انگلیسیِ کتاب نیست و ساخته/ انتخابِ خودِ ایشان و قطعاً خلافِ روشِ درستِ ترجمه است. نگارنده با کسب اجازه از مترجمِ محترم، انتشارات معتبر و خوش‌نامِ هرمس و همۀ خوانندگانِ فرهیخته و با هزاران بار پوزش و شرمساری، تغییرِ نام کتاب را در ترجمۀ فارسیِ دوم «گمراه کردن و فریب دادنِ خوانندگان» و «بی‌توجّهی به وقت» و البتّه در مرتبۀ فروترْ «هزینه‌کردِ» آنها می‌داند چون با این کار چنین وانمود می‌شود که کتاب جدیدی از دکتر امیدسالار از انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ شده است چنان‌که خودِ نگارنده نیز با همین تصوّر کتاب را مشتاقانه خریدم و پس از دیدنِ آن بود که دریافتم کارْ تکراری است و نام آن به‌نادرست عوض شده است.
متأسّفانه تغییر نامِ اصلی کتاب‌ها در ترجمه‌های مجدّد- که تکرار و تأکید می‌کنم موجبِ فریبِ خوانندگان (اعمّ از علاقه‌مندان و محقّقان) می‌شود- در یکی دو سال اخیر نمود بیشتری یافته است و نمونۀ ناپسندیدۀ دیگرِ آن کتابی است که نشر جامی با نام الگوهایی در دین‌شناسی تطبیقی، از میرچا الیاده و به ترجمۀ آقای عبدالرحیم گواهی چاپ کرده است. این کتاب همان اثرِ معروفِ رساله در تاریخ ادیانِ الیاده است که شادروان دکتر جلال ستّاری در کمال شیوایی و دقّت ترجمه کرده‌اند و انتشارات سروش چاپ نخستش را در ۱۳۷۲ منتشر کرده است. اگر نگارنده این کتاب را هم از نزدیک نمی‌دید فریفتۀ نامِ تغییریافتۀ آن در ترجمۀ دوم می‌شد و به عنوان کتابی دیگر از الیاده که به‌تازگی ترجمه شده است، می‌خرید. چنان‌که بسیاری از کتاب‌خوانان نیز با همین گمان، هم ترجمۀ آقای گواهی و هم ترجمۀ آقای دکتر مصطفی حسینی را خریده و با آثاری تکراری مواجه شده‌اند.[۲]
تردیدی نیست که نیّت و هدفِ مترجمِ گرامیِ ترجمۀ دومِ کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه و نیز ناشرِ بااعتبارِ آن هرگز «گمراه کردنِ» پژوهندگان و دوستداران شاهنامه نبوده است ولیکن چون ظاهرِ کار چنین نتیجه‌ای دارد و باعث شده است/ می‌شود که بسیاری از خوانندگان با فرضِ انتشارِ کتاب تازه‌ای از دکتر امیدسالار آن را بخرند، پیشنهاد می‌شود مترجمِ ارجمند و ناشرِ محترم حتماً در این باره روشنگری بکنند به‌ویژه که جناب آقای دکتر حسینی یا نشر هرمس در یادداشتی دیگر و جدیدتر- که تاریخش نزدیک به زمانِ نشرِ کتاب باشد- به دو نکته هیچ اشاره‌ای نکرده‌اند: یکی تغییر نام اصلیِ کتاب در این ترجمه و سببِ آن و دیگر، انتشارِ ترجمۀ فارسیِ دیگری از آن چهار سال پیش از چاپِ ترجمۀ کنونی.
موضوع دومی که باید دربارۀ این ترجمه طرح و بحث شود. لازم بودن یا نبودنِ ترجمۀ دوبارۀ کتابِ بوطیقا و سیاست در شاهنامه است. آقای فرهاد اصلانی و خانم معصومه پورتقی که اوّلین بار این کتاب را به فارسی برگردانده و در ۱۳۹۶ چاپ کرده‌اند مقدّمه‌ای بر ترجمۀ خویش نوشته‌اند که مورَّخِ پنجمِ مهرماهِ ۱۳۹۵ است. خودِ دکتر محمود امیدسالار، نویسندۀ کتاب، هم مقدمّه‌ای به تاریخ پنجمِ اسفندماهِ همان سال (۱۳۹۵) نوشته و تصریح کرده‌اند که سطر به سطرِ نوشتۀ مترجمان را دیده و هر جا که لازم دانسته‌اند تغییراتی داده‌اند.[۳] بنابر این ترجمۀ فارسیِ کتاب به تأییدِ نویسندۀ متن انگلیسی- که خود در زبان و ادب فارسی صاحب‌نظرند- رسیده و به همین دلیل نیازی به ترجمۀ دوبارۀ آن نبوده است.
اگر گفته شود که ترجمۀ تغییرِ نام‌یافتۀ دوم- چنان‌که از تاریخِ تابستانِ ۱۳۹۳ در یادداشت مترجم ارجمند برمی‌آید- دو سال پیش‌تر از ترجمۀ اوّل به پایان رسیده امّا به دلیلی/ دلایلی چهار سال دیرتر از آن منتشر شده است، پذیرفتنی نیست و مترجم گرامی می‌توانستند از چاپِ ترجمۀ خود بگذرند تا کاری تکراری در حوزۀ شاهنامه‌شناسی عرضه نشده باشد. اگر هم استدلال شود که ترجمۀ قبلیِ این کتاب اشکالاتی دارد- که به نظرِ نگارنده این‌گونه نیست و فقط چند ایراد کوچکِ نگارشی و ویرایشی در آن هست[۴]– مترجمِ ترجمۀ جدید می‌توانستند به جای دوباره‌کاری، مواردِ درخورِ بحث را در قالب مقاله‌ای مطرح بکنند و از انتشارِ متن کامل کتاب آن‌هم با نامی دیگر و عوض‌شده، بپرهیزند.
احتمال دارد مترجمِ بسیار ارجمند یا شماری از خوانندگان گرامی بر این نظر باشند که انجام گرفتنِ دو یا چند ترجمه از یک کتاب و چاپ آنها هیچ اشکالی ندارد و از سیاحت در یک حماسه را هم می‌توان از این مقوله به شمار آورد و آن را از ایرادِ «تکرار و دوباره‌کاری» مبرّا کرد. نگارنده معتقد است اگر کتابی یک اثر ادبی (به شعر یا نثر) یا فکری- فلسفی باشد می‌توان آن را بارها و با قلم‌های گوناگون ترجمه و چاپ کرد چنان‌که مثلاً کتاب قلعۀ حیواناتِ جورج اوروِل را از ۱۳۴۸ تاکنون هشتاد و شش مترجمِ مختلف به فارسی برگردانده و منتشر کرده‌اند[۵] ولی اگر کتابْ، اثری علمی و تحقیقی با موضوع مشخّص و جملات/ گزاره‌های اِخباری و دقیق و روشن باشد، یک بار ترجمۀ درست و دقیقِ آن به هر زبانی کافی است و چون کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامۀ دکتر محمود امیدسالار متنی علمی- پژوهشی است و یک بار هم به‌خوبی به فارسی ترجمه شده، ترجمه دوم/ دیگرِ آن تکراری و غیرضروری است. نگارنده تقاضا می‌کند که اگر مترجم گرامی و ناشر محترم خواستند پاسخی/ توضیحی برای این مقالۀ کوتاه بنویسند، در کنار روشنگری دربارۀ علّتِ تغییرِ نام کتاب در ترجمه، لطفاً در این باره هم توضیح بفرمایند که با وضعیّتِ فعلی نشر که کاغذ گران است چه دلیل/ دلایلِ قانع‌کننده‌ای برای چاپِ ترجمه‌ای تکراری در شمارگانِ پانصد نسخه وجود داشته است/ دارد؟
مترجم ارجمند در یادداشت «یاد و سپاس» نوشته‌اند که ناشر محترم برای چاپِ این ترجمه با دکتر امیدسالار تماس و از ایشان اجازه گرفته‌اند. از این روی حتماً باید اشاره شود که این تماس و کسبِ اجازه پیش از انتشارِ ترجمۀ اوّلِ کتاب ایشان یعنی قبل از سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ و در همان ۱۳۹۳ (زمانِ پایانِ ترجمۀ دکتر حسینی) انجام گرفته است یا بعد از آن؟[۶] و اگر پس از آن بوده است آیا دکتر امیدسالار خودشان ترجمه و انتشارِ دوبارۀ کتابشان را با نامی دیگر تأیید کرده‌اند یا خیر؟
چون نگارنده کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه را پیش‌تر خوانده و نقدی نیز بر آن نوشته است، ترجمۀ جدیدِ این کتاب را کامل نخوانده است امّا در ورق زدن و بررسیِ گذرای آن نکاتی جزئی دیده که برای توجّهِ مترجم گرامی و کسانی که این ترجمه را دارند، بدان‌ها اشاره می‌کند. در صفحۀ شناسنامۀ کتابْ تاریخ تولّد دکتر امیدسالار ۱۳۲۸ نوشته شده که باید به ۱۳۲۹ اصلاح شود. در پیشگفتار (ص ۴) محلِّ کار نگارندۀ این سطور «دانشگاه ارومیّه» نوشته شده که درستِ آن، «دانشگاه پیام نور اورمیّه» است و در ترجمۀ قبلی (ص ۳۰) به همین صورتِ درست آمده است. در جملۀ «حماسه گونه‌ای از ادبیّات حماسی است» (ص ۱۴) پیشنهاد می‌شود برای رفعِ حشو و تکرار، «حماسی» به «پهلوانی» تغییر یابد. در ترجمۀ پیشین (ص ۴۰) نیز «ادبیّات پهلوانی» نوشته شده است. در جملۀ «تعجیلاً می‌افزایم» (ص ۲۲، یادداشت ۱۲) «تعجیلاً» در چنین مواردی در نگارش فارسی کاربرد ندارد و به جای آن «عجالتاً» نوشته می‌شود. در این جمله: «با در نظر گرفتن این زمینه فردوسی نمی‌توانست از مجازات منبع خود در امان بماند» (ص ۴۵) ترجمهْ درست نمی‌نماید و تعبیر «مجازات منبع» مبهم است. در ترجمۀ قبلی «.. فردوسی نمی‌توانسته منبعش را جعل کند» (ص ۶۹) آمده که گویاست.
در این جمله: «شعر فردوسی تدریجاً به چنان درجه‌ای از محبوبیت و مقبولیت دست یازید که…» (ص ۱۰۰) به جای «یازید» باید «یافت» به کار بُرد تا معنا درست باشد. «دست یازیدن» و «دست یافتن» دو معنای متفاوت دارد و در اینجا منظور «رسیدن و دست یافتن» است. در جملۀ «بر اساس شواهد موجود می‌توان حدسی عالمانه زد» (ص ۱۲۳). ترکیبِ «حدس عالمانه» دقیق نمی‌نماید و باید اصل متن انگلیسی دیده شود. آقای اصلانی و خانم پورتقی «حدسی قریب به یقین» (ص ۱۱۳) ترجمه کرده‌اند. «شاهپور شهبازی» در (ص ۱۲۴) باید به «شاپورشهبازی» اصلاح شود. این جملات: «او به خواننده می‌گوید داستان سیاووخش می‌باید بعد از داستان انتقام سیاووخش بیاید که آن نیز به دنبال بازگشت کیخسرو از توران قرار بگیرد» (ص ۱۲۰) درست ترجمه نشده است. ترجمۀ درست از کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه نقل می‌شود «در قصّۀ سیاوخش، خوانندگان را آگاه می‌کند که به دنبال این داستان باید داستان کین سیاوخش بیاید و آن نیز باید با ذکر بازگشت کیخسرو از توران دنبال شود» (ص ۱۱۸).
از این جمله: «گزارش غلطی از تاریخ این کتاب در مقدّمۀ شاهنامۀ ابومنصور، که در رمضان سال ۳۴۵ به اتمام رسید محفوظ است» (ص ۱۳۷) چنین دریافت می‌شود که تألیفِ شاهنامۀ ابومنصوری در سال ۳۴۵ ه.ق به پایان رسیده است در حالی که منظور ذکرِ تاریخِ اتمامِ کلیله و دمنه است که در شاهنامۀ ابومنصوری آمده «روایتی غلط از تاریخ تدوین این کتاب در مقدّمۀ شاهنامۀ ابومنصوری به جا مانده است که زمان اتمام این اثر را در ذی‌الحجّۀ ۳۴۵ ذکر کرده است» (ترجمۀ آقای اصلانی و خانم پورتقی، ص ۱۲۱). در این جمله: «فردوسی فردی متفکّر و متعارض بود» (ص ۱۴۱) واژۀ «متعارض» چندان روشن و گویا نیست. در ترجمۀ قبلی (ص ۱۲۵) «درون‌ستیز» آمده است. در (ص ۱۴۸) تاریخ کتابتِ شاهنامۀ نسخۀ فلورانس از ۶۱۳ ه.ق باید به ۶۱۴ ه.ق اصلاح شود.
ترجمۀ این جمله: «اگرچه این آزمون دشوار معمولاً به ”خوان هفتم رستم“ نامبردار است امّا در اکثر چاپ‌های این شعر در سنّت نسخ خطّی شاهنامه عنوان آن”نبرد رستم با دیو سپید“ یا ”کشتن دیو سپید به دست رستم“ است» (ص ۲۱۵) به قرینۀ تعبیرِ «چاپ‌های این شعر در سنّت نسخ خطّی» دقیق نیست. ترجمۀ قبلی درست است: «گرچه این آزمون معمولاً به”خان هفتم“رستم معروف است و آن عنوان در بیشتر چاپ‌های شاهنامه آمده است امّا نسخه‌های خطّی شاهنامه معمولاً آن را تحت عنوان … آورده‌اند» (ص ۱۷۷). عنوان فصل یازدهم «از هوسرانی و برکناری» (ص ۲۶۳) است. در ترجمۀ قبلی به جای «و»، «تا» آمده (از هوسرانی تا براندازی) (ص ۲۲۱) و به لحاظ معنایی و دستوری «تا» به جای «و» در اینجا درست‌تر است. این جملات: «دو گرایش موازی شاهنامه‌پژوهی غربی نشانگر بی‌عاطفگی و غروری است که این تحقیقات به سوی حماسه ملّی ایران نزدیک می‌شود» (ص ۲۷۳) رسا نیست. ترجمۀ پیشین روشن‌تر است: «دو جهت‌گیری موازی در شاهنامه‌پژوهی غربی نشان‌دهندۀ خشونت و تکبّری است که در رویکرد این محقّقان نسبت به حماسۀ ملّی ایران موجود است» (ص ۲۳۰).
در فهرست منابع (ص ۳۱۸) تاریخ چاپ دو مقالۀ دکتر امیدسالار در مجلّات ایران‌نامه و ایران‌شناسی به میلادی نوشته شده است که باید همچون دیگر موارد در این دو نشریّه به تاریخِ شمسی باشد. همچنین پیشنهاد می‌شود در ذکر تاریخِ آغاز و پایانِ یک رویداد (برای نمونه، ر.ک: ص ۱۸۱) اعدادْ موافق با جهتِ نگارش و خوانشِ خطِّ فارسی از کوچک به بزرگ/ از راست به چپ نوشته شود یعنی مثلاً به جای سلطان محمود (۴۲۱- ۳۸۷ ق) بهتر است این‌گونه بنویسیم: سلطان محمود (۳۸۷- ۴۲۱ ق).
* استاد دانشگاه پیام نور اورمیّه
[۱]. ر.ک: سجّاد آیدنلو؛ «نقد و ردّ نظریّات شرقی و غربی در شاهنامه‌شناسی»، جهان کتاب، س ۲۲، ش ۸ (پیاپی ۳۴۲)، آبان ۱۳۹۶، صص ۹- ۱۵.
[۲]. برای آگاهی خوانندگان یادآور می‌شود که کتاب جستارهایی در دیوشناسی ایرانی، نوشتهٔ آرتور کریستن‌سن و ترجمهٔ مرحوم دکتر احمد طباطبایی که انتشارات نگاه معاصر با ویرایش آقای فرهاد اصلانی در سال ۱۴۰۰ چاپ کرده همان کتاب آفرینش زیانکار در روایات ایرانی است که موسّسهٔ تاریخ و فرهنگ ایرانِ دانشگاه تبریز در ۱۳۵۵ منتشر کرده است ولی این بار در چاپ دوم و ویراستهٔ پژوهشِ کریستن‌سن نام کتاب مطابق با عنوان متن اصلی یعنی Essai sur la demonlogie iranienne به‌درستی تغییر یافته و اصلاح شده است و نام آفرینش زیانکار در چاپ اوّل، انتخاب مترجم بوده است.
[۳]. ر.ک: محمود امیدسالار؛ بوطیقا و سیاست در شاهنامه، ترجمهٔ فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن، ۱۳۹۶)، ص ۱۹.
.[۴] برای دیدن نمونه‌هایی از این نکات، ر.ک: سجّاد آیدنلو، همان، صص ۱۴ و ۱۵.
.[۵] برای اطّلاع از مشخّصاتِ این ترجمه‌ها و نام مترجمان، ر.ک: محمود آموزگار؛ «در حواشی کتاب در ایران» (۳۱)، بخارا، ش ۱۴۴، تابستان ۱۴۰۰، صص ۴۰۷- ۴۱۲.
[۶]. دکتر امیدسالار در مقدّمه‌ای که در اسفند ماه سالِ ۱۳۹۵ بر ترجمهٔ آقای اصلانی و خانم پورتقی نوشته‌اند هیچ اشاره‌ای نکرده‌اند که کتابشان را دو سال قبل از تاریخِ این مقدّمه، مترجمی دیگر به فارسی برگردانده‌اند و نشر هرمس هم با اطّلاع و اجازهٔ ایشان آن را چاپ خواهد کرد.
