اخلاق جنسیت اسلامی (۱)

اخلاق جنسیت اسلامی: گفتمان‌های سنتی، انتقادات، و چارچوب‌های جدید همه‌شمول (۱)

زهرا ایوبی برگردان فاطمه آقامیری

کتاب اسلام و جنسیت به ویراستاری جوستین هو توسط انتشارات راتلج در ۲۰۲۱ چاپ شد که دارای هفت فصل اصلی است که عبارتند از: «متون بنیادی در بافت‌های تاریخی و معاصر»، «سکس، تمایل جنسی، و تمایز جنسیتی»، «اقتدار و تقوای جنسیتی»، «آوارگی‌های سیاسی و مذهبی»، «مذاکره در مورد قانون، اخلاق و هنجارسازی»، «آسیب‌پذیری، مراقبت و خشونت در خانواده‌های مسلمان»، «بازنمود، کالایی سازی و فرهنگ عامه». در اینجا به ترجمه یکی از مقالات فصل اول با عنوان «اخلاق جنسیت اسلامی: گفتمان‌های سنتی، انتقادات، و چارچوب‌های جدید همه‌شمول» می‌پردازم.

تفاوت بین آنچه که اسلامی است با اخلاق اسلامی چیست و چگونه می‌توان اخلاق جنسیت را مطالعه کرد؟ اخلاق اسلامی در ساختار دانشگاهی است، که محققان برای تعریف ارزش‌هایی استفاده کرده‌اند که در ژانرهای مختلف سنت اسلامی نقش مانند قرآن و حدیث دارد، که من هم به عنوان سنت اخلاق کتاب مقدس عمل می‌کنم؛ سنت اخلاق فکری شامل فقه، تصوف، الهیات (کلام)، اخلاق فلسفی (اخلاق) و ادبیات (ادب) می‌شود. علاوه بر آنچه که تجویزی است و از یکی از آن سنت‌های کتاب مقدسی یا فکری نشئت می‌گیرد، دانشمندان با عمل مسلمانان تعریف می‌کنند. آنچه در توصیف‌های مختلف علمی دانشمندان درباره اخلاق اسلامی مشترک است این است که آنان ارزش‌ها و/یا اعمال اخلاقی را توصیف می‌کنند که مسلمانان به عنوان راهی برای زندگی بر طبق اخلاق اسلامی استخراج کرده‌اند، خواه به یکی از گفتمان‌ نظری یا تجویزی ملموس پایبند باشد یا نه. به عبارتی دیگر، افراد حتی  ممکن است به اسلامی شدن چیزی پافشاری ورزند حتی اگر با چیزی که در قرآن، حدیث، قانون و غیره موجود است مخالف باشد. ایده‌ای که براساس نوع اسلامی تلقی شده است در انواع دیگر ممکن است وجود نداشته باشد. همچنین اخلاق اسلامی در بهترین حالت به‌عنوان بیان اصول یا ارزش‌هایی تعریف می‌شود که آن چیز اسلامی برای مسلمانان در نظریه یا عمل است.

به جای پیچیده‌کردن این تصویر، توجه به مقوله جنسیت در اخلاق اسلامی واقعاً به روشن ساختن چگونگی اعتقاد یا عملی که ضرورتاً از کتاب مقدس یا قانون اسلامی نشئت نمی‌گیرد کمک می‌کند. منشأ چیزی که اعتقاد دارد اخلاقی است می‌تواند تاریخی باشد صرفنظر از اینکه، تأثیر چیزی در مجاورت مذهبی یا فرهنگی- این اعتقاد عمیقی است که تفکر فلسفی می‌تواند آن را کشف کند. توجه به فلسفه اصولی جنسیت و اخلاق جنسیت این سئوال را مطرح می‌کند، چه از لحاظ تاریخی و چه حالا، زندگی چگونه در ارتباط با اخلاق اسلامی جنسیت‌‌محور یا متغیر مرتبط با جنسیت فرد زیست می‌شود؟ توجه زیادی به این عقاید فلسفی وجود دارد که چگونه جنسیت افراد بر چگونگی زندگی آنها به‌عنوان مسلمان در جهان تاثیر می‌گذارد، حتی اگر خودشان بر آماده‌سازی آخرت متمرکز باشند یا متمایل با رابطه فاقد جنسیت با امر الهی باشند. برای اطمینان، توجه به مقوله جنسیت در مطالعات اسلامی از طریق اثر فمینیستی ظهور پیدا می‌کند. به همین ترتیب، برای مطالعه جنسیت در اخلاق اسلامی دیدگاهی فمینیستی است- که بر چگونگی این بحث تاکید دارد که چگونه مسلمانان درحالیکه در بدن جنسیت‌مدار جای دارند، یک مرد هنجاری بوده‌اند. اکثر دانشمندان از متفکران مسلمان قرون وسطی پیروی می‌کنند که کل جهان برای آنها تسلط مردانه‌ است تا بر طبق خواسته‌های الهی نظم دهند.

اخلاق فمینیستی مسلمانان مقوله‌ای است که ما می‌توانیم برای طبقه‌بندی موقعیت‌های اخلاقی از دیدگاه‌های قطعی فمینیستی استفاده کنیم، حتی اگر زمان‌های متنوعی که در آن فمینیست‌های مسلمان اصطلاح اخلاق را به کار برده‌اند از هم گسیخته شده‌اند. اخلاق جنسی و اسلام: تاملات فمینیستی دربارۀ قرآن، حدیث، و فقه[۱] کسیا علی[۲] (۲۰۱۶) در میان تک‌نگاری‌ها برای استفاده از مقوله اخلاق به صورت معنادار بود. درحالیکه علی محدوده اخلاق را به گفتمان‌های فقهی معاصر و کلاسیک محدود می‌کند، این اثر به صورت گسترده در مورد موضوع عمیقاً اخلاقی زنان مسلمان در ازدواج، طلاق، روابط جنسی، و دیگر موضوعات استقلال بدنی است، درحالیکه این اندیشه را به چالش می‌کشد مقتدر چیست و چه کسانی مقتدر هستند. اثر علی نشان می‌دهد که نزدیک شدن به سنت فکری اسلامی در مورد جنسیت و جنس از دیدگاه اخلاقی به گفتمان‌های فمینیست مسلمان اجازه می‌دهد تا در مورد ”شکاف فزاینده بین اصول عقاید کلاسیک، ارزش‌های امروزی، و اعمال جنسی واقعی“؛ گفتمان‌های اصلیت و اقتدار؛ و ارزش‌های در حال تغییر ارتباط جنسی و رضایت توضیح دهد (علی، ۲۰۱۶: ۳۲).

در درون جهاد جنسیتی[۳]، امینه ودود[۴] مقوله اخلاق را در رویکردش به تفسیر قرآن به منظور دفاع از برابری جنسیتی براساس برابری هستی‌شناختی به کار می‌گیرد (ودود، ۲۰۰۶: ۲۹). تحلیل علی نظر امینه ودود را منعکس می‌کند که ”چیز اخلاقی در ارتباط با بافت است،“ و به همین خاطر است که قرآن سیستم اخلاقی را ترسیم نمی‌کند، ”از طریق بشر تنظیم می‌شود، عاملین مسئول اجرا و حفظ آن سیستم‌های در جایگاه اول هستند“ (ودود، ۲۰۰۶: ۳۸). درحالیکه علی مخالفت می‌کند که ”قرآن خودش چالش‌هایی را برای آنهایی که به روابط صمیمی و اجتماعی برابرطلبانه متعهد هستند، ایجاد می‌کند“ (۲۰۱۶: ۱۹۵)، ودود معتقد است که ”مسئولیت عمل بر روی زمین برای تکمیل عاملیت اخلاقی که شامل عمل مطابق با هدایت دربارۀ درست و غلط در این دو منبع اولیه“، قرآن و سنت است (ودود، ۲۰۰۶: ۳۷- ۳۸). آثار علی و ودود، هر دو ابتدا در ۲۰۰۶ چاپ شد، تاکید دارد بر اینکه اخلاق فمینیستی مسلمان در تلاشی است که ریشه در بازجویی‌های فردی و جمعی از آنچه در چارچوب اسلامی عادلانه و ناعادلانه تلقی می شود دارد.

اخیراً، من، در اخلاق جنسیت‌محور[۵]، تاملاتی در مورد مشکلات فلسفی که از خوانش دقیق فمینیستی سنت (اخلاق) اخلاقی فلسفی با توجه به محرومیت زنان و غیرنخبگان در تهذیب اخلاقی پدید می‌آید ارائه دادم. من بیان کردم که نیاز به درک دوباره تعاریف فلسفی معنای انسان بودن است که شامل تجارب جنسیتی، نژادی و حاشیه‌ای مختلف می‌شود. روش‌ها، یا منابعی که محققان برای تعریف اخلاق جنسیتی در اسلام چارچوب‌بندی می‌کنند، متفاوت بوده است.

در این فصل، من ساختارهای اخلاقی مهم را در ارتباط مردانگی، زنانگی، و روابط جنسیتی توصیف می‌کنم که محققان در انواع متفاوت اخلاق اسلامی استخراج می‌کنند. بسیاری از این تعاریف اخلاق جنسیتی در گونه‌های قرآن، حدیث، فقه، عرفان و اخلاق،  فمینیستی- انتقادی هستند. بنابراین، من گفتمان‌های اخلاقی جدید در اندیشه اسلامی را مطرح می‌کنم که به دنبال کشف یا بازیابی بستر اخلاقی اسلام هستند، که از عدالت جنسیتی دفاع می‌کنند. به ویژه اخلاق مراقبت و اخلاق عشق بر فعالیت زنان معاصر مسلمان متمرکز است. من استدلال می‌کنم که اگرچه این جنبش های اخلاقی جدید منتقد اخلاق جنسیتی در سنت فکری هستند، آنها براساس تجربیات خود و آنچه معتقدند زندگی اخلاقی امروز به آن نیاز دارد، یک سنت اخلاقی اسلامی جدید ایجاد می‌کنند.

ادامه دارد…

[۱]– Sexual Ethics and Islam: Feminist Reflections on Qurʾan, Hadith, and Jurisprudence

[۲]– Kecia Ali

[۳]– Inside the Gender Jihad

[۴]– amina wadud

[۵]– Gendered Morality