آینده ی آب

در حالی که آینده ی بشر در هر شرایطی ، از گذشته ، با آینده ی آب پیوند داشته ، موضوع این کتاب آینده ی آب با درنظرگرفتن شرایطی است که اکنون بشر در آن قرار دارد . در حالی که در طولِ تاریخِ تمدن ، در این یکصد سال اخیر بوده که جامعه ها به طور اساسی به چند و چونِ ساز و کار آب پرداخته اند و ناگزیر شده اند به واقعیتِ آب از ابعاد مختلف نزدیک شوند ؛ دوره ای که طی آن ، تکنولوژی های جدید ، انتقال آب در مقیاس گسترده را از جایی به جایی دیگر امکانپذیر ساخته و نژاد انسان به انشعاب آب از مسیر های اصلیِ طبیعی آن و جابجایی آن توفیق یافته تا با فاصله های دوراز منابع طبیعی آب هم بتواند به کار و زندگی اش ادامه دهد ( ص ۱۳ ) . با این وجود در زمان حاضر، دو و نیم میلیارد نفر از مردم جهان به امکانات بهداشتی مرتبط با آب دسترس ندارند ؛ جمعیتی از نظر تعداد خیره کننده ؛ یعنی چهل درصد جمعیت جهان ( ص ۱۸۳ ) . در چنین تصویر دردناک و عمیقا واقعی ، آب در مناطق گسترده ای از جهان به مسئله مرگ و زندگی تبدیل شده است ( ص ۱۸۱ ) . یک نمونه ی واقعی در این زمینه بنگلادش است ؛ کشوری در گیر فقر ِپایدار ؛ یکی از فقیر ترین کشورهای جهان . در سا ل های دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ این کشور از جمله کشورهایی بود که پائین ترین نرخ امید به زندگی را داشت . بسیاری از کودکان بنگلادش به دلیل محرومیت یا دسترسی بسیار محدود و ناکافی به آب سالم به ده سالگی نمی رسیدند . در این سال ها ، نهادهای بین المللی و موسسات امداد رسان به این کشور سرازیر شدند و به حفر چاه و نصب پمپ آب اقدام کردند تا آب سالم را از لایه های آبدار زیر زمین ( آبخوان ها) بالا بیاورند که مردم ناگزیر نباشند از آب های سطحی آلوده استفاده کنند . موسسات بین المللی کمک رسان و دولت بنگلادش با این روش موفق شدند هشت میلیون چاه در سرتاسر بنگلادش حفر کردند و سازمان ها و نهادهای مردمی و دولت بنگلادش با تبلیغات گسترده کوشیدند که مردم از دنبال کردن عادت پیشین شان در مورد مصرف آب های سطحی دست بر دارند و آنها را به استفاده از سیستم آ ب رسانی جدید عادت دهند . کوشش های انجام شده در این زمینه به نتیجه رسید ؛ مرگ و میر در اثر اسهال خونی و سرچشمه گرفته از سایر آلودگی های آب به نحو چشمگیری کاهش یافت . اما آنچه موسسات کمک رسان و دولت به آن توجه نکرده بودند این بود که منابع آب های زیرزمینی را باید از نظر سمی بودنی که ممکن است به طور طبیعی رخ دهد آزمایش کنند که نکرده بودند . همین هم بود که بعد ها معلوم شد سم آرسنیک در بستری طبیعی در آبخوان ها رخنه داشته و آبِ نیمی از آن هشت میلیون چاه را آلوده کرده است . برآورده های انجام گرفته بر اساس تراکم متوسط آرسنیک در چاه ها نشان داده است ممکن است تا بیست سال هم طول بکشد که آنها که به بیماری های سر چشمه گرفته از استفاده از آب های ارسنیک دار مبتلا شده اند آثار بیماری را در بدن خود حس کنند و با احتمال بالا در معرض مرگ قرار گیرند ، چرا که درمانی برای این عارضه وجود ندارد ؛ سرنوشت باور نکردنی برای صد ها هزار ، بلکه میلیون ها نفر از مردم بنگلادش ( ص ۱۸۱ – ۱۸۲ ) .

البته مسائل و مشکلات مربوط به آب تنها به جهان سوم محدود نیست . در امریکا هنوز هم بخش عظیمی از آب سالم در اثر فرسوده بودن تاسیسات زیربنایی آب و پوسیدگی لوله ها هدر می رود ( ص ۱۸۳ ) . به گزارش سازمان حفاظت محیط زیست امریکا ( ۱ ) ۱۷ درصد از آب سالم تولید شده در امریکا در اثر نشت لوله ها از بین می رود . معلوم شده در شهرِ باستن ( ۲ ) امریکا یک گالن از هر سه گالن آب سالم به همین علت از بین می رود ( ص ۱۸۳ ) . به گزارش همین سازمان ۴۰ درصد آب رودخانه های امریکا به خاطر آلودگی برای شنا کردن و ماهیگیری مناسب نیست . سازمان ملل متحد برآورده کرده آب ۷۵ درصد رودخانه های چین هم بسیار آلوده است ( ص ۱۸۴ ) .

در شرایط پیشگفته کتابِ آینده ی آب به بررسی موضوع های زیر پرداخته است :

– اینکه آب در آینده به نحو فزاینده به عنوان یکی از عوامل کلیدی تولید در صنایع کارخانه ای ، سیاست های عمومی و تصمیم گیری های شخصی مورد توجه قرار خواهد گرفت . گرچه اقتصاد دان ها به طور سنتی نیروی کار ، سرمایه و انرژی را به عنوان عوامل اصلی تولید در تصمیم گیری های اقتصادی و افزایش استانداردهای زندگی در نظر می گیرند ؛ اما بزودی آب با همان اهمیت در کنار عوامل یاد شده قرار خواهد گرفت . بحث قیمت گذاری آب نیز در کتاب در همین راستا دنبال می شود .

– اینکه مجموعه ی آب شیرین مصرفی برای تولید محصولات و خدمات مورد نیاز افراد و جامعه با اهمیت بیشتری مورد توجه قرار خواهد گرفت ؛ به بیان دیگر بررسی مجموعه ی تاثیر آب بر آنچه ما انجام می دهیم ، آنچه داریم و آنچه مصرف می کنیم ؛

– بحث در باره ی آب در اشکال مختلف ؛ آبِ آشامیدنی ، پساب ( فاضلاب ) ، آبِ باران ، سیلاب ، منابعِ آب ، آب های زیر زمینی ، آبِ دریا ، و آبِ آلوده و مانند آن که ماهیت اصلی آنها آب است ( ص ۱۶ ) ؛

– مروری بر ساز و کارِ جمع آوری و هدایت آب ، چرخه ی استحصال و مصرف آب ، ذخیره و نگهداری آن ، جایگزین های آب در تولید انرژی ، هدر رفتن آب ، بازیافت آب مصرف شده ، آلودگی آب و بی آبی ؛ و

– بحث در مورد آب و رشد اقتصادی ، آب و تغییرات جمعیت ، آب و انرژی ، آب و تغییرات وضعیت جوی و حقوق آب ( ص ۱۴ – ۱۶ ) .

بروس بَبیت (۳) یکی از وزرای پیشین کشور ایالات متحد و فرماندار پیشین ایالت آریزونا در مقدمه ای که بر کتاب مورد بررسی نوشته از میان موضوع های متنوع کتاب ، بررسی طرف دیگر معادله ی آب ، یعنی تغییرات و تحولات نحوه ی مصرف آب که بسیار تغییر یابنده و تحول پذیر است را دارای اهمیت بیشتری یافته است ؛ بویژه بحث های کتاب در مورد کاربرد تکنولوژی در زمینه ی راهبری کارا و اثر بخش آب را که به طور معمول در اغلب منابع از آن غفلت شده و در این کتاب به آن پرداخته شده است . از جمله بحث های دیگر کتاب که مورد توجه بروس بَبیت گرفته ، عرضه ی دیدگاه های متفاوتی است که در زمینه ی متعادل ساختن تقاضا ، توزیع و استفاده ی از آب به شیوه های ابتکاری و نو ( معرفی نامه ی کتاب ) مطرح است . بَبیت در جای دیگری گفته است ماکسول واقعیت بحران آب در مناطق مختلف و در کل جهان را به آشکار ترین صورت در این کتاب مطرح کرده است .

تحلیل ها و بررسی های کتاب بر یک پیش بینی استواراست و آن اینکه بدون تردید آب در آینده از تعیین کننده گی جدی تری در زندگی انسان برخوردار خواهد شد ( ص ۱۳ ) ، و یک نگرش را دنبال می کند و آن اینکه مصرف کننده آب باید بهای آن را که بر اساس قیمت تمام شده ی واقعی محاسبه شده باشد پرداخت کند ( ص ۱۴ – ۱۶ ) . در همین راستا موضوعِ بحث انگیزِ خصوصی سازی و توسعه ی سرمایه گذاری و مالکیت و مدیریت خصوصی بر منابع و استفاده از آب ؛ یعنی کالایی شدن آب ، در کتاب اهمیت ویژه ای یافته است . از دیده ی بَبیت خصوصی سازی آب به استفاده ی اقتصادی از منابع آب و کارآیی و اثربخشی مصرف آب یاری می رساند . این نگرش دست کم در مورد استفاده ی تجاری از آب در خور توجه بسیار است وقتی که در نظر آوریم در فرایند تولید یک فنجان قهوه نزدیک به ۱۳۹ لیتر آب مصرف می شود و در فرانید تولیدیک کیلو گوشت گاو و یک کیلو گوشت مرغ به ترتیب۱۵۳۹۴ و ۳۸۸۸ لیتر آب مصرف می شود .

موضوع های برشمرده بالا در فهرست موضوعی کتاب با عنوان های ِ آینده مصرف آب در خانه ها ، آینده ی مصرف آب در کشاورزی ، آینده ی مصرف آب در صنعت ، آینده ی منابع آب ، آینده ی ذخائر آب ، آینده ی تاسیسات آب ، آینده ی تجارت آب ، و آینده ی نقش آب ، فصلبندی شده است .
با اطمینان نسبی می توان گفت این کتاب بیشترِ موضوع های همپیوند با زندگی اجتماعی انسان در مورد آب را در بر گرفته است . از همین رو با توجه به تعداد صفحات آن ( ۲۳۵ صفحه ) به قاعده انتظار نمی رود که به تفصیل به هر موضوع پرداخته باشد ؛ با این وصف در بررسی موضوع کانونی آن رویکردی چند رشته ای و چند بعدی را دنبال شده وابعاد گوناگون موثر در ” آینده ی آب ” را ترسیم کرده است و دست کم داده های مقدماتی درخور اتکایی در حوزه ی مطالعات آب بدست می دهد . اگر چه اغلب داده های تاریخی این کتاب به مسائل آب در امریکا مربوط می شود ، در ابعاد کلان تا حدی از داده های مربوط به روند تحولات آب در جهان نیز غافل نبوده است .

این کتاب محتوا و متنی توصیفی است تا منبعی تحلیلی ؛ در واقع بر دانش عمومی گسترده ی تجربی در باره ی آب شکل گرفته است . به این خاطر هر کس از هر زاویه یی که به مسئله ی آب بیندیشد و در این زمینه کار کند می تواند از آن بهره گیرد ؛ حتی کسانی که ارتباط شان با آب ، تنها به نوشیدن آب و دوش گرفتن و سایر مصارف خیلی معمولی محدود است ، بویژه آنکه زبان و نوشتاری ساده و رسا و بی تکلف دارد .

در خور ذکر است که نیت فراهم آورنده ی این معرفی نامه آگاهی دادن در مورد منبعی است که آگاهی های متنوع و گسترده و کارشناسانه ای در مورد آب و آینده ی آن بدست می دهد بدون همراهی با دیدگاه نویسنده که در فشرده ترین بیان کالایی کردن آب در همه ی ابعاد آن است .

استیو ماکسول ( ۴ ) نویسنده کتاب ، دانش آموخته ی رشته ی سیاست های اجتماعی و زمین شناسی از دانش گاه هاروارد ( ۵ ) است . بیست سال به عنوان مشاور استراتژیک و سرمایه گذاری در صنعت آب کار کرده ؛ ده ها بار مدیریت خرید شرکت ها توسط یکدیگر یا ادغام آنها را عهده دار بوده ؛ مولفِ بررسی سالانه ی بازار آب ( ۶ ) است و صدها مقاله در مورد منابع آب و تجارت پدید آورده است . ناشر کتاب انجمن آب امریکا ( ۷ ) ست .

پی نوشت ها :

۱. US Environmental Protection Agency

۲. Boston

۳. Bruce Babbitt

۴. Steve Maxwell

۵. Harvard University

۶. Annual Water Market Review

۷. American Water Works Association

مشخصات کتاب

The Future of Water: A Startling look ahead / by Steve Maxwell; with Scott Yates; foreword by Bruce Babbitt, American Water Works Association, USA, 2011.

* بخش هایی از این معرفی نامه که از متن کتاب گرفته شده در داخل پرانتز به صورت ( ص . . . . ) به صفحه ی مربوط در کتاب ارجاع داده شده است . این روش به این دلیل پیش گرفته شد که ازاعداد تنهای داخل پرانتز که به پی نوشت ها ارجاع می دهند بازشناخته شوند .

***

محمد شلیله، عضو انسان شناسی فرهنگی، پژوهشگر مستقل ایرانی مقیم کانادا است.