قم
احمد بحری / محیط بان
نوشته‌های مرتبط
قم حیات وحش عجیب و غریبی دارد که تا کنون دیده یا شنیده نشده است
این‌که قم را به شهر مذهبی بشناسیم به هیچ عنوان بد نیست. حتی اصلی‌ترین نماد هویتی این شهر را نمادهای مذهبی قرار داده و توسعه بدهیم هم، بد نیست. اما این‌که از یک منبع حیات وحش که می‌تواند در قم و برای قمی‌ها نقش به سزایی را ایفا کند، غافل باشیم، ظلم به اهالی این منطقه است. حیات وحش قم ویژگی‌های مهمی دارد که کمتر کسی از آن با خبر است. امروز متاسفانه برساخت عمومی و ذهن جمعی مردمان کشورمان از قم طوری است که گویی قم، هیچ بارزه ذاتی و ویژگی زیست محیطی ندارد و زندگی در آن می‌بایست محدود شود به توجه به ویژگی‌های عرضی. برساختی که اتفاقا چنان قدرتمند است که حتی مسئولین را دچار انحرافی نابخشودنی کرده که برای مثال متوجه ویژگی‌های زیست محیطی و قم نیستند تا از آنها برای بهبود سطح زندگی در قم کمک بگیرند. در نوشته اجمالی پیش رو «مسئله» سعی کرده است قسمتی از حیات وحش قم را به دید بیاورد. جالب آنکه وقتی در قم قدم بزنید و از طلبه‌ها و مردم عادی قم سوال کنید که آیا خبری از حیات وحش محل زندگی‌تان دارید یا خیر؟ با قیافه‌ای متعجب و چشم‌های حیران مواجه خواهید شد.
زیستگاههای حیات وحش در استان قم به سه دسته کویری ودشتی، تالابی، و کوهستانی تقسیم می‌شوند. در هر یک از این زیستگاه‌ها گونه‌های خاصی از وحوش به تناسب سازگاری‌شان زیست میکنند.
تالابهای استان: در استان قم حدود چهار تالاب طبیعی در ابعاد مختلف وجود دارد که با احتساب سدها، بندها و آبگیرهای مصنوعی، این تعداد بالغ بر ۱۰ مورد میشود. تالاب «مره» با داشتن یک پهنه آبی مناسب در فصل زمستان و سیمای دوگانه‌شور و لب‌شور، یکی از این زیباترین و حیاتی‌ترین این تالاب‌هاست که از ارزش زیادی در جذب پرندگان مهاجر برخوردار است. آبگیر «بهشت معصومه» دیگر تالابِ معروف استان قم است که در مجاورت شهر قم قرار گرفته است و یکی از سایت‌های طبیعی جذب پرندگان به شمار می‌رود و به صورت دائمی گروه‌های مختلف پرندگان را در خود جای داده است. تالاب «حوض سلطان» هم نمونه زیبای دیگری از تالابهای استان قم است که در کیلومتر ۴۰ اتوبان قم ـ تهران قرار دارد. این تالاب شور، به همراه تالاب «غدیر اسب» در شرق استان، ایستگاه زمستان‌گذرانی برخی پرندگان زیبای مهاجر و بومی استان قم است. برای آنکه درک خوبی از دارایی‌های منحصربه‌فرد و تنوع زیست‌محیطی استان قم داشته باشیم، باید به این تالاب‌ها نام‌هایی چون سد کبار، سد بیرقان، سد سنجگان، رودخانه نیزار و استخرهای ذخیره آب مصنوعی را نیز که از زیستگاههای دیگر پرندگان در استان قم محسوب می‌شوند، اضافه کنیم.
مناطق حفاظت‌شده: گونه‌های منحصربه‌فرد جانوری استان قم آنقدر حائز اهمیت هستند که این استان دارای دو منطقه حفاظت‌شده پلنگ‌دره و مسیله، و سه منطقه شکار ممنوع کهک، کهندان و حوض سلطان است. هرچند این محدودیت‌ها و حفاظت‌ها هم مانع صید گونه‌های ناب جانوری این مناطق، به خصوص پرندگان وحشی مانند شاهین، نشده است. گونه‌های حیات وحش استان قم را میتوان به پرندگان بومی، پرندگان مهاجر، پستانداران و خزندگان تقسیم کرد:
الف) پرندگان:
۱. پرندگان بومی: به آن دسته از پرندگانی اطلاق میشود که در تمام فصول سال در زیستگاه خود حضور و زادآوری دارند که از این میان، گنجشک‌سانان از فراوانی بیشتری برخوردارند. از پرندگان بومی استان قم میتوان به چندین گونه زیبا و متنوع چکاوک مانند شاخدار، بیابانی، کاکلی و هدهدی اشاره کرده که به جز چکاوک شاخدار، مابقی در مناطق دشتی و کویری زادآوری و زیست میکنند. جغدها از دیگر پرندگان بومی استان قم هستند که جغد کوچک، جغد شاخدار و مرغ حق از جمله گونه‌های متنوع آنها محسوب میشود و به جز جغد کوچک، مابقی شب‌زی هستند و در مناطق جنگلی و باغات زیست میکنند. این جغدهای زیبا از موش‌ها و مارها تغذیه میکنند و تأثیر بسزایی در کنترل جمعیت آفات دارند و چون خودشان دشمنی طبیعی ندارند، در رأس هرم غذایی قرار می‌گیرند. با این حال، متأسفانه عواملی چون تخریب زیستگاه و تعارضات محلی و نیز برخی باورهای خرافی باعث میشود زندگی آنها با خطراتی مواجه شود.
۲. پرندگان شکاری: آن دسته از پرندگان گوشتخوار که از شکار خزندگان و پستانداران کوچک تغذیه میکنند. دسته‌ای از این پرندگان شکاری مهاجرند؛ یعنی درفصل پاییز و زمستان در زیستگاههای دشتی و کویری استان دیده می‌شوند که همگی جزء پرندگان حمایت‌شده بین‌المللی محسوب می‌شوند و در ایران به ندرت زادآوری دارند و و اغلب از سیبری و بخش‌هایی از اروپا، با طی مسافتی طولانی به ایران مهاجرت میکنند. از پرندگان شکاری مهاجر میتوان به عقاب صحرایی، کرکس مصری، کرکس سیاه، دال، عقاب خالدار بزرگ، عقاب دریایی دم‌سفید، عقاب شاهی، بحری، بالابان، لیل، شاهین و کورکورسیاه اشاره کرد. این پرندگان شکاری را که از جوندگان، مارها، سوسمارها و حتی لاشه‌ها نیز تغذیه میکنند، در تالابهای بهشت معصومه و مره، و نیز سایت البرز میتوان مشاهده کرد.
دسته دیگر پرندگان شکاری در زیستگاههای مختلف استان زادآوری نیز دارند؛ مثل دلیجه، سارگپه پابلند، قرقی، سنقر تالابی، سنقرخاکستری و عقاب طلایی. این پرندگان در تمام فصول سال در زیستگاههای مختلف قابل مشاهده هستند و اغلب روی درختان مرتفعی چون صنوبرها و چنارها، و برخی دیگر حتی در ساختمان‌های مخروبه لانه‌سازی میکنند. عقاب طلایی یکی از پرندگان بومی استان و اغلب زیستگاههای کوهستانی کشور است که از پرندگان باارزش و حمایت‌شده محسوب میشود. این پرنده، از نظر جثه، یکی از بزرگترین پرندگان شکاری جهان است که شکارچی قدرتمندی است و قادر است حیوانات متوسط جثه‌ای مثل بره و بزغاله را نیز شکار کند. این عقاب زیبا در مناطق مختلف استان قم مثل منطقه حفاظت‌شده پلنگ‌دره، منطقه شکار ممنوع کهک و منطقه شکار ممنوع کهندان، زادآوری دارد و در تمام فصل سال در این مناطق حضور دارد.
دسته دیگر از پرندگان مهاجر که زادآوری آنها در استان قم تابحال گزارش نشده، پرندگان آبزی هستند که در راسته‌های مختلفی همچون کشیم‌سانان، پلیکان‌سانان، لک‌لک‌سانان، غازسانان، آبچلیک‌سانان و درناسانان قرار دارند. این پرندگان اغلب در سیبری و اروپا زادآوری دارند و با سرد شدن هوا برای زمستان‌گذرانی به تالابهای ایران مهاجرت میکنند و تالاب بهشت معصومه و مره، از مهم‌ترین ایستگاه‌های زمستان‌گذرانی این پرندگان هستند. از فراوان‌ترین گونه‌هایی که به این دو تالاب عمده می‌آیند میتوان به آنقوت، تنجه، فلامینگو، آبچلیک تک‌زی و پاسرخ، اردک سرسبز، خوتکا، غاز خاکستری، اردک نوک‌پهن، حواصیل سفید بزرگ، حواصیل خاکستری، حواصیل سفید کوچک، چنگر، یلوه آبی، سلیم کوچک و سلیم طوقی کوچک اشاره کرد. یک گونه پرنده باارزش نیز که به صورت مهاجر در زیستگاههای دشتی و کویری استان زیست می‌کند، ولی جزء پرندگان آبزی به حساب نمی‌آید، هوبره است.
تا بحال بیش از صد گونه پرنده آبزی و کنارآبزی در استان قم مشاهده شده است و به قطع نمی‌توان گفت تعداد پرندگان آبزی به همین عدد ختم شود؛ زیرا پرندگان آبزی مهاجر در مسیر مهاجرتشان از شمال به جنوب از فراز استان قم نیز عبور میکنند و برخی آنها ممکن است برای چند روز در تالاب‌ها و برخی آبگیرها یا سدها و رودها فرود آیند و مشاهده و ثبت آنها نیاز به حضور دائم در تمامی مناطق دارد و این امر، صرف‌نظر از ناممکن بودن، معقول هم نیست. بنابراین طی چندین سال گذشته با افزایش گروه‌های طبیعت‌گردی و حتی پرنده‌نگری و برگزاری تورهای پرنده‌نگری توسط آژانس‌ها و مؤسسات گردشگری، افراد علاقه‌مند بسیاری به زیستگاههای استان سفر کرده‌اند و اطلاعات مشاهدات خود را ارائه نموده‌اند و این اطلاعات در تکمیل چک‌لیست مشاهدات پرندگان استان بسیار مؤثر بوده است. تعداد کل گونه‌های پرندگان ایران طبق اعلام کمیته ثبت و نام‌گذاری پرندگان ایران، تا به امروز به ۵۴۸ گونه رسیده است. در زیستگاههای مختلف استان قم نیز طبق آخرین مطالعات، تابحال حدود ۲۷۸ گونه پرنده ثبت شده و این به بدان معناست که پنجاه درصد پرندگان ایران در استان قم دیده می‌شوند.
ب) پستانداران:
پستانداران وحشی در زیستگاههای استان قم به راسته‌های گوشتخواران، خارپشتان، حشره‌خواران، خفاش‌ها، جوندگان، خرگوش‌ها و راسته زوج سمان تقسیم‌بندی می‌شوند. در راسته گوشتخواران، خانواده سگ‌سانان فراوانی بیشتری دارند. این خانواده عمدتاً گوشت‌خوارند و از شکار پستانداران، خزندگان و جوندگان تغذیه میکنند؛ ولی گاهی به گیاه‌خواری نیز می‌پردازند. این خانواده به صورت انفرادی زندگی میکنند، اما برخی گونه‌های آن به صورت دسته‌ای مشاهده شده‌اند. گونه‌هایی همچون گرگ، شغال و روباه معمولی در اغلب زیستگاههای استان از تالاب تا کوهستان قابل مشاهده‌اند. روباه شنی نیز که زیستگاهش در کویر و اراضی شنی است امکان زیست در زیستگاههای کویری قم مانند حسین‌آباد میش مست و مسیله را دارند، ولی تا کنون گزارش مستندی از مشاهده این گونه ارائه نشده است. در خانواده راسوها ـ که از دیگر خانواده‌های راسته گوشتخواران است ـ گونه سمورسنگی در اکثر مناطق استان مشاهده میشود. از خانواده کفتارها نیز کفتار راه‌راه در زیستگاههای مختلف استان زیست می‌کند. این گونه، که به رفتگر طبیعت هم مشهور است، از لاشه حیوانات مرده تغذیه می‌کند.
از دیگر خانواده‌های راسته گوشتخواران، خانواده گربه‌سانان است که در استان قم گربه وحشی و گربه پالاس از این خانواده زیست میکنند. تا ۲۰ سال پیش در منطقه پلنگ‌دره قم، پلنگ هم حضور داشته و از آن زمان تا به امروز گزارش مستندی از حضور این گونه وجود ندارد. البته برخی مردم محلی و چوپان‌ها، گزارش‌هایی از مشاهده پلنگ، کاراکال و سیاه‌گوش هم داده‌اند؛ گرچه به این گزارش‌ها چندان نمی‌توان استناد کرد. نصب دوربین‌های تله‌ای و بررسی آثاری چون ردپا و فضله گربه‌سانان در دستور کار محیط‌بانان قرار دارد تا حضور این گونه‌های باارزش را رصد و ثبت کنند. تنوع گونه‌های وحشی در استان قم به گونه‌های مذکور محدود نمی‌شود و در راسته زوج سمان، گونه‌هایی همچون بزکوهی (بزوحشی)، قوچ و میش وحشی، آهو و جبیر که از خانواده گاوسانان به حساب می‌آیند، و گونه گراز که از خانواده خوک‌سانان است، نیز در زیستگاههای مختلف استان زیست میکنند.
گونه قوچ و میش‌های وحشی ایران، تفاوتهای اندک ظاهری، بیشتر در فرم شاخ و رنگ مو، باهم دارند و به زیرگونه‌های مختلفی همچون اوریال، اصفهانی، البرز مرکزی، ارمنی، لارستانی و کرمانی تقسیم می‌شوند. البته به علت هم‌جواری زیستگاههای این قوچ و میش‌ها، در برخی مناطق قوچ‌های دورگه و هیبریدی هم وجود دارند که هر کدام در یکی از زیرگونه‌های اصلی یادشده جای می‌گیرند. قوچ و میش‌های وحشی زیستگاههای استان قم از نژاد ارمنی و اصفهانی هستند و تعدادی قوچ هیبرید هم مشاهده شده است. گراز یا خوک وحشی در اغلب مناطق کوهستانی استان قم قابل مشاهده بوده و هجوم شبانه آنها به مزارع و باغات باعث دردسرهایی برای کشاورزان شده است. آهو هم در مرز استان قم با اصفهان به تعداد اندک و به صورت مهاجر دیده شده است و گونه زیبای جبیر را نیز در کویر مسیله به علت هم‌جواری با پارک ملی کویر میتوان مشاهده کرد.
خانواده خارپشت‌ها از راسته خارپشتان در زیستگاههای استان قم، شامل گونه‌هایی مثل خارپشت بیابانی و خارپشت گوش‌بلند است. از دیگر خانواده‌های راسته حشره‌خواران میتوان به خانواده حفّارها اشاره کرد که شامل حفار ایرانی یا موش کور است. از راسته خفاش‌ها هم میتوان به خفاش نعل اسبی کوهستانی اشاره کرد که در غارهای طبیعی استان، مثل غار فردو، زیست میکنند. راسته جوندگان که از بزرگترین راسته‌های پستانداران روی زمین محسوب می‌شوند، در استان قم نیز فراوانی زیادی دارند. این راسته به خانواده سنجاب‌ها، سنجابک‌ها، هامسترهای طلایی و ول‌ها و دوپاها تقسیم می‌شوند. از خانواده سنجابک‌ها، حضور گونه سنجابک درختی و هامستر دم‌دراز زاگرسی، تا کنون در استان قم ثبت شده است. از خانواده ول‌ها و دوپاها، ول آبزی، هامستر خاکستری، جرد ایرانی، جربیل بزرگ، پامسواکی بزرگ و دوپای کوچک، در زیستگاههای استان زیست میکنند. موش خانگی، موش ورامین و موش صحرایی نیز از دیگر گونه‌های این خانواده هستند. خانواده تشی‌ها نیز که از جوندگان بزرگ‌جثه محسوب می‌شوند، در استان قم دارای یک گونه به نام تشی است که در اغلب زیستگاه‌ها حضور دارد. از راسته خرگوش‌ها، دو خانواده خرگوش‌ها و پایکاها با سه گونه در استان قم زیست میکنند که عبارت از خرگوش شرقی، خرگوش غربی و پایگا (خرگوش موش) هستند. خرگوش شرقی جثه کوچکتری نسبت به خرگوش غربی دارد.
ج) خزندگان و دوزیستان:
خزندگان ایران به دو گروه سوسمارها و مارها تقسیم می‌شوند و خودِ مارها به سه دسته مارهای سمی، نیمه‌سمی و غیرسمی. دوزیستان نیز شامل وزغ ها و قورباغه‌ها هستند و دسته‌ای دیگر نیز شامل لاک‌پشت‌ها هستند که در این بخش به آنها اشاره خواهد شد. تعداد کل گونه‌های خزندگان استان قم ۴۰ گونه است که اکثر آنها جزء سوسمارها به حساب می‌آیند. سوسمارها که در اکثر مناطق استان ـ به جز رودخانه‌ها و تالاب‌ها ـ زیست میکنند خود به پنج خانواده آگامیده، اسکینگ‌ها، جکونیده‌ها و لاسترتیده‌ها تقسیم می‌شوند. مارها نیز شامل چهار خانواده به نام‌های ویپریده، بوییده، کلوبریده، و مارهای کرمی‌شکل هستند. در خانواده آگامیده‌ها گونه‌هایی مثل آگاماهای صخره‌ای فلس درشت، قفقازی، استپی، فلش‌شاخی، سروزغی خاکستری، سروزغی دم‌سیاه و آگامای سروزغی ایرانی وجود دارد. این خانواده معمولاً حشره‌خوارند، اما برخی گیاه‌خوار هم هستند و از پوست ضخیم آنها میتوان نوع خانواده آنها را تشخیص داد. در خانواده اسکینگ‌ها هم گونه‌هایی مثل اسکینگ چشم ماری، خال قرمز، علفزار ماورای قفقازی و اسکینگ ماری بیابانی را میتوان نام برد. این خانواده نیز حشره‌خوار هستند و از روی پوست شفاف و لطیف آنها میتوان خانواده‌شان را تشخیص داد.
از خانواده جکونیده‌ها، جکوی عنکبوتی ایرانی، سنگی بلوچی، دم‌کلفت زگیل‌دار، سنگی تیغه‌دار و انگشت کج‌خزری تابحال در استان قم شناسایی شده‌اند. این خانواده شباهت زیادی به مارمولک‌های خانگی دارند و پوستشان آنقدر لطیف است که ممکن است با دست کشیدن بر روی آنها کنده شود. در خانواده لاسرتیده میتوان از لاسرتای ایرانی، آسیای مرکزی، ارمیاس سیستانی، سوسمار دم‌دراز ایرانی و سوسمار چشم‌ماری نام برد. صفحات سری بزرگ و سر کشیده مهم‌ترین کلید شناسایی این خانواده است. تنها گونه خانواده وارانیده، بزمجه بیابانی است که بزرگترین خزنده ایران و استان قم محسوب میشود. در میان مارها، خانواده ویپریده با داشتن گونه‌هایی مانند مار شاخدار و افعی گرزه، از مارهای سمی استان قم محسوب می‌شوند. از مارهای نیمه‌سمی و غیرسمی استان نیز میتوان به مار دوسر، مار آبی چلیبر، یله‌مار، افعی پلنگی، مار خالدار، قمچه مار، تیرمار، شترمار شیرازی، مار گورخری، مار دستی، گوندمار ایرانی و مار کرمی‌شکل اوراسیا اشاره کرد. لاک‌پشت مهمیزدار مدیترانه‌ای، تنها لاک‌پشت استان قم است و وزغ سبز و قورباغه مردابی معمولی نیز دو گونه از دوزیستان استان قم است که تا کنون شناسایی شده‌اند.
این‌ها نمونه‌هایی از رده‌های گوناگون حیات وحش منحصربه‌فرد استان و طبیعت زیبای قم است که عموماً ناشناخته مانده‌اند. حفظ این گونه‌های جانوری مهم به فرهنگ‌سازی در میان عامه مردم و توجه بیشتر مسئولان نیاز دارد و بدون محقق شدن این دو مهم، شاید دیرزمانی نکشد که چیزی بیش از یک خاطره و حسرت از این گونه‌ها برای آیندگان به جای نماند. برای فردای بهتر محیط زیست گونه‌های مختلف این جانوران، باید به فکر تالابهای استان قم بود. بستر تالاب‌ها و مناطق حفاظت‌شده، سرمایه‌های برگشت‌ناپذیر محیط زیست استان قم هستند که توجه بیش از پیش مسئولان را می‌طلبند و دیگر فرصتی برای غفلت از آنها و تکرار اشتباهات نیست.
این مطلب در همکاری انسان شناسی و فرهنگ و نشریه مسئله منتشر میشود.
